مقیاس لیکرت و کاربرد آن در علوم اجتماعی

نویسنده: زهرا عشاق

چگونه می‌توان مفاهیم انتزاعی مانند رضایت، اعتماد یا افکار عمومی را که بر رفتار و تصمیم‌گیری انسان‌ها تأثیر می‌گذارند، اندازه‌گیری کرد؟
برای دهه‌ها، پژوهشگران با ابزارهایی مواجه بودند که نمی‌توانستند به‌خوبی ظرافت نگرش‌ها و ادراکات انسانی را ثبت کنند. در پاسخ به این چالش، رنسیس لیکرت در سال ۱۹۳۲ مقیاس لیکرت را معرفی کرد و انقلابی در سنجش ویژگی‌های غیرعینی و پیچیده به وجود آورد.

مقیاس لیکرت این امکان را فراهم می‌سازد که پاسخ‌دهندگان میزان موافقت یا مخالفت خود را در قالب درجات مختلف بیان کنند. این ویژگی، ابزار انعطاف‌پذیر و ساختاریافته‌ای را برای سنجش تجربیات ذهنی ارائه می‌دهد. امروزه، این مقیاس به یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین ابزارهای پژوهشی در حوزه‌های علوم اجتماعی، آموزش و مطالعات بازاریابی تبدیل شده و راه را برای تحلیل داده‌محور هموار کرده است.

پیش از ارائه مقیاس لیکرت، پژوهشگران عمدتاً از سوالات دو گزینه‌ای مانند «آری/خیر» استفاده می‌کردند که باعث حذف جزئیات بسیاری می‌شد. در مقابل، مقیاس لیکرت توانست نگرش‌ها و ادراکات انسانی را به‌طور دقیق‌تری ثبت کند و پژوهشگران را قادر ساخت تا بینش عمیق‌تری نسبت به رفتار و تصمیم‌گیری انسان‌ها به دست آورند.

مقیاس لیکرت چیست؟

رنسیس لیکرت در سال 1932، با هدف ارزیابی نگرش‌ها، مقیاس لیکرت را معرفی و توسعه داد. این مقیاس ابزاری ساختاریافته برای سنجش نگرش‌ها، ادراکات و دیدگاه‌های آزمودنی‌ها نسبت به یک موقعیت یا موضوع مشخص است.

ساختار مقیاس لیکرت شامل مجموعه‌ای از گزاره‌ها یا پرسش‌های مرتبط است. پس از هر گزاره، مجموعه‌ای از گزینه‌های پاسخ قرار می‌گیرد که به آزمودنی‌ها امکان می‌دهد میزان موافقت یا مخالفت خود را بیان کنند. این گزینه‌ها معمولاً در طیف 5 یا 7 درجه‌ای از «کاملاً مخالف» تا «کاملاً موافق» متغیر هستند. البته بسته به ماهیت پژوهش و تصمیم پژوهشگر، می‌توان تعداد گزینه‌ها را افزایش یا کاهش داد.

یکی از ویژگی‌های مهم مقیاس لیکرت ترتیبی بودن آن است؛ بدین معنا که پاسخ‌ها بر اساس یک پیوستار مشخص از کمترین به بیشترین مقدار (یا بالعکس) مرتب می‌شوند. این ویژگی به پژوهشگران امکان می‌دهد تا دیدگاه‌های آزمودنی‌ها را به شکل دقیق‌تر و استاندارد تحلیل کرده و داده‌ها را به‌طور کمی ارزیابی کنند.

مقیاس لیکرت به دلیل سادگی، انعطاف‌پذیری و کارایی بالا، به یکی از پرکاربردترین ابزارهای سنجش نگرش در حوزه‌های علوم اجتماعی، روان‌شناسی، آموزش و بازاریابی تبدیل شده است.

به‌عنوان مثال، یکی از کاربردهای مقیاس لیکرت می‌تواند در سنجش رضایت مشتریان باشد. به آزمودنی‌ها (مشتریان) پرسشی ارائه می‌شود تا میزان رضایت خود را از یک محصول بیان کنند.

مثال پرسش با مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت:
چه میزان از کفش‌هایی که خریده‌اید رضایت دارید؟

1. خیلی ناراضی
2. ناراضی
3. نظری ندارم
4. راضی
5. خیلی راضی

روش نمره‌گذاری:
در این مقیاس، گزینه‌ها به‌صورت ترتیبی عددگذاری می‌شوند. به‌طور معمول، کمترین میزان رضایت (خیلی ناراضی) با عدد 1 و بیشترین میزان رضایت (خیلی راضی) با عدد 5 مشخص می‌شود.

جدول نمره‌گذاری به این صورت خواهد بود:

با استفاده از این روش، پژوهشگر می‌تواند:

1. میانگین امتیازات را برای کل آزمودنی‌ها محاسبه کند و به یک شاخص کلی رضایت برسد.
2. میزان رضایت هر آزمودنی را به‌طور مجزا تحلیل کند.
3. داده‌ها را به‌صورت نمودارها و جداول آماری ارائه دهد و بین گروه‌های مختلف مقایسه انجام دهد.

 در طراحی مقیاس لیکرت به چه نکاتی باید توجه کرد؟

1. هدف را مشخص کنید
   اولین گام در طراحی مقیاس لیکرت، تعریف دقیق نگرش‌ها یا رفتارهایی است که می‌خواهید اندازه‌گیری کنید.
   • هر سوال باید فقط یک جنبه از موضوع موردنظر را بسنجد.
   • از طرح سوالات کلی و چندبُعدی که پاسخ‌دهنده را سردرگم می‌کند، پرهیز کنید.
2. شفافیت و وضوح جملات
   • هر جمله باید ساده، واضح و بدون ابهام باشد.
   • سوالات باید مرتبط با موضوع پژوهش طراحی شوند.
   • اطمینان حاصل کنید که سوالات طیف کاملی از نگرش‌ها (مثبت تا منفی) را در بر بگیرند.
   • از استفاده از کلمات مبهم یا پیچیده مانند “همیشه”، “هرگز” یا “معمولاً” اجتناب کنید، مگر با دقت.
3. تعداد گزینه‌های پاسخ را مشخص کنید
   • بر اساس هدف پژوهش، تعداد گزینه‌های پاسخ (معمولاً 5 یا 7 درجه‌ای) را انتخاب کنید.
   • در مورد وجود یک گزینه خنثی (مثل «نظری ندارم») تصمیم بگیرید:
     • مزیت گزینه خنثی: کاهش اجبار پاسخ‌دهی و کاهش سوگیری.
     • عدم استفاده از گزینه خنثی: در مطالعاتی که نیاز به تصمیم‌گیری قطعی از سوی پاسخ‌دهنده دارید، گزینه خنثی حذف می‌شود.
4. استفاده از جملات مثبت و منفی به‌طور همزمان
   • در پرسشنامه از جملات مثبت و منفی به‌طور متعادل استفاده کنید.
   • مثال:
     • جمله مثبت: «من از استفاده از این محصول راضی هستم.»
     • جمله منفی: «من از استفاده از این محصول ناراضی هستم.»
   • هدف این است که آزمودنی‌هایی که با یک جمله موافق هستند، با جمله متضاد آن مخالف باشند.
   • استفاده از جملات متضاد باعث کاهش سوگیری پاسخ‌دهی و افزایش اعتبار مقیاس می‌شود.
5. پوشش طیف نگرش‌ها
   • اطمینان حاصل کنید که مقیاس به‌خوبی طیف نگرش‌ها (از کاملاً مخالف تا کاملاً موافق) را پوشش دهد.
   • از طیف‌هایی که بیش از حد طولانی یا کوتاه هستند، پرهیز کنید، زیرا ممکن است پاسخ‌دهنده را سردرگم کند یا داده‌ها را ناقص نماید.

مقیاس لیکرت باید متناسب با هدف پژوهش طراحی شود و درعین‌حال باید ساده، کارآمد و عاری از ابهام باشد. با توجه به این نکات، می‌توانید یک ابزار دقیق و معتبر برای سنجش نگرش‌ها یا رفتارهای موردنظر خود طراحی کنید.

مزایای مقیاس لیکرت

1. دقت در اندازه‌گیری
   مهم‌ترین مزیت مقیاس لیکرت، دقت بالا در سنجش نگرش‌ها و ادراکات است. برخلاف پرسش‌های دوتایی (مانند بله/خیر یا صحیح/غلط)، وجود طیف پاسخ‌های چندگزینه‌ای، امکان بیان دقیق‌تر نگرش‌ها و سنجش جزئی‌تر موضوعات پیچیده را فراهم می‌کند.
2. کاربرد آسان
   • پرسش‌های مقیاس لیکرت از نوع بسته‌پاسخ هستند.
   • این ویژگی باعث می‌شود تکمیل پرسشنامه برای آزمودنی‌ها ساده و سریع باشد.
   • همچنین پژوهشگر می‌تواند داده‌ها را به‌راحتی جمع‌آوری کند و نمونه‌های بزرگ‌تر را مورد مطالعه قرار دهد.
3. امکان کمّی‌سازی
   مقیاس لیکرت قابلیت تبدیل مفاهیم انتزاعی مانند نگرش‌ها و ادراکات به مشاهدات عینی و عددی را دارد. این ویژگی، امکان استفاده از تحلیل‌های آماری پیشرفته مانند:
   • آزمون‌های T-Test یا ANOVA
   • تحلیل همبستگی
     را برای بررسی فرضیه‌های پژوهش فراهم می‌کند.

محدودیت‌های مقیاس لیکرت

1. سوگیری مطلوبیت اجتماعی
   • ممکن است آزمودنی‌ها پاسخی را انتخاب کنند که از نظر اجتماعی مطلوب‌تر به نظر می‌رسد، نه آنچه واقعاً باور دارند.
   • این پدیده که به سوگیری مطلوبیت اجتماعی معروف است، می‌تواند باعث تحریف نتایج شود.
2. سوگیری میانگی
   • وجود گزینه‌های میانه مانند «نظری ندارم» یا «خنثی» می‌تواند آزمودنی‌ها را به سمت پاسخ‌های غیرقطعی سوق دهد.
   • این اتفاق ممکن است زمانی رخ دهد که آزمودنی‌ها از تصمیم‌گیری اجتناب می‌کنند.
   • اگر ضرورت وجود گزینه‌های میانه مشخص نباشد، این مشکل دقت نتایج را کاهش می‌دهد.
3. اتکا بر تفسیر ذهنی
   • هر آزمودنی ممکن است گزینه‌های پاسخ را بر اساس تفسیر ذهنی خود درک کند.
   • گاهی این تفسیرها با هدف و منظور پژوهشگر متفاوت است.
   • پیشنهاد:
     در صورت امکان، تعاریف مشخص برای گزینه‌های پاسخ ارائه شود. به‌عنوان مثال:
     • گزینه «گاهی اوقات» معادل سه یا چهار بار در هفته تعریف شود.
4. خطر تفسیر اشتباه فواصل بین گزینه‌ها
   • ممکن است به اشتباه فرض شود که فاصله بین گزینه‌ها برابر است.
   • برای مثال، فاصله بین «موافق» تا «بسیار موافق» ممکن است با فاصله بین «خنثی» تا «موافق» برابر نباشد.
   • نکته مهم:
     پژوهشگر باید در هنگام تحلیل و تفسیر داده‌ها این عدم‌تساوی فواصل را مدنظر قرار دهد.

آیا مقیاس ۷ گزینه ای لیکرت بهتر از مقیاس ۵ گزینه ای است؟

1. دقت و پایایی نتایج

در مقیاس ۵ گزینه‌ای، پاسخ‌ها معمولاً از «کاملاً مخالف» تا «کاملاً موافق» متغیر است و گزینه میانه «خنثی» نیز وجود دارد. با این حال:

• اگر نگرش آزمودنی به‌طور دقیق در گزینه‌ها قرار نگیرد (مثلاً «کمی موافق» یا «تاحدی موافق»)، آزمودنی ممکن است بین دو گزینه نزدیک، یکی را به اجبار انتخاب کند.
• این مسئله دقت پاسخ‌ها را کاهش می‌دهد و در نتیجه ممکن است داده‌ها کم‌دقت شوند.

مقیاس ۷ گزینه‌ای این مشکل را با افزودن گزینه‌های میانی مانند «کمی موافق» یا «نسبتاً موافق» برطرف می‌کند. این گزینه‌ها به پاسخ‌دهندگان اجازه می‌دهد:

• نظر دقیق‌تری را بیان کنند.
• از فشار انتخاب گزینه‌های افراطی مانند «موافق» یا «کاملاً موافق» رهایی یابند.

نتیجه: داده‌های حاصل از مقیاس ۷ گزینه‌ای معمولاً پایایی و دقت بیشتری دارند و به پژوهشگر امکان تحلیل غنی‌تر و دقیق‌تر داده‌ها را می‌دهند.

2. ملاحظات حافظه و پردازش ذهنی

برخی مطالعات شناختی نشان می‌دهند که مغز انسان می‌تواند به‌طور مؤثر بین 7 دسته متفاوت تمایز قائل شود (قاعده 7±2 در نظریه پردازش اطلاعات).

• مقیاس‌های بیش از ۷ گزینه ممکن است حافظه و پردازش ذهنی آزمودنی را بیش از حد درگیر کند.
• مقیاس‌های کمتر (مانند ۵ گزینه‌ای) نیز ممکن است انعطاف‌پذیری کمتر در بیان نگرش‌های دقیق ایجاد کنند.

بنابراین، مقیاس ۷ گزینه‌ای یک تعادل مناسب بین دقت پاسخ‌ها و قابلیت پردازش ذهنی ارائه می‌دهد.

3. زمینه و اهداف تحقیق

انتخاب بین مقیاس ۵ یا ۷ گزینه‌ای در نهایت به زمینه پژوهش و اهداف پژوهشگر بستگی دارد:

• برای مطالعات ساده و سریع، مقیاس ۵ گزینه‌ای کفایت می‌کند.
• برای مطالعات پیچیده‌تر که نیاز به جزئیات دقیق‌تر دارند، مقیاس ۷ گزینه‌ای مناسب‌تر است.
• در برخی موارد خاص، مقیاس‌های ۹ یا ۱۱ گزینه‌ای نیز استفاده می‌شوند، اما باید با احتیاط به‌کار گرفته شوند تا باعث خستگی شناختی آزمودنی‌ها نشوند.

جمع‌بندی

مقیاس لیکرت با انعطاف‌پذیری بالا و ساختار ساده خود، به‌عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای سنجش نگرش در حوزه‌های مختلف علوم اجتماعی و بازاریابی شناخته می‌شود. این مقیاس امکان بیان دقیق‌تر نگرش‌ها، تحلیل کمّی داده‌ها و تفسیر آماری مفاهیم پیچیده را فراهم می‌آورد. مقیاس ۷ گزینه‌ای در مقایسه با مقیاس ۵ گزینه‌ای، دقت بالاتری داشته و پاسخ‌دهندگان می‌توانند نظرات خود را به شکل جزئی‌تری بیان کنند. با این حال، توجه به سوگیری‌ها و طراحی اصولی پرسش‌ها در موفقیت و اعتبار این ابزار نقش بسزایی دارد و منجر به تولید داده‌هایی دقیق و ارزشمند خواهد شد.

منابع

1. Croasmun, J. T., & Ostrom, L. (2011). Using likert-type scales in the social sciences. Journal of adult education, 40(1), 19-22.
2. Joshi, A., Kale, S., Chandel, S., & Pal, D. K. (2015). Likert scale: Explored and explained. British journal of applied science & technology, 7(4), 396-403.
3. Bhandari, P., & Nikolopoulou, K. (2020). What Is a Likert Scale? | Guide & Examples. Revised on June 22, 2023. from: https://www.scribbr.com/methodology/likert-scale/