خاستگاه و اهمیت اخلاق پژوهش: تاریخچه، چالش‌ها و راهکارها
پس از جنگ دوم جهانی گزارش‌هایی از آزمایش‌های پزشکی نازی‌ها بر روی زندانیان اردوگاه کار اجباری منتشر شد که در شرایطی غیرانسانی و دردآور انجام‌شده بود. این گزارش‌ها توجه جهانیان را به مسئله اخلاق پژوهش معطوف کرد؛ هرچند در نیمه دوم قرن بیستم نیز پژوهش‌هایی صورت گرفت که از دید کنونی غیراخلاقی شمرده می‌شوند. به‌تدریج اهمیت این حوزه بیشتر شد تا این‌که قواعدی برای اخلاقی بودن پژوهش‌ها تدوین شد. برای مثال گزارش بلمونت1 در سال 1979 رعایت سه قاعده احترام2 به انسان‌ها، مفید بودنِ3 پژوهش و رعایت عدالت4 را در پژوهش‌ها ضروری می‌دانست و توضیحی در باب این قواعد می‌داد. از آن زمان قواعد اخلاقی تدوین‌شده برای پژوهش پیچیده‌تر شده است.
به دلایل متعددی امروزه آگاهی نسبت به این حوزه بالاتر رفته است: اولاً فجایعی مانند بحران 2008 آمریکا، نگرانی مردم را نسبت به غیراخلاقی بودن رفتار سازمان‌ها و دانشگاهیان بیشتر کرده است. ثانیاً توسعه وسایل ارتباط‌جمعی موجب تسریع به اشتراک‌گذاری این رفتارها و روشنگری در باب آن‌ها شده است. ثالثاً بیش‌ازپیش از یک شهروند باسواد انتظار می‌رود با رفتار اخلاقی آشنا باشد.
دیدگاه‌های مختلف نسبت به اخلاق پژوهش و چالش‌های اجرای آن
اخلاق پژوهش با چالش‌های نظری و عملی متعددی روبه‌روست. عده‌ای معتقدند که اخلاق پژوهش وظیفه پژوهشگر نیست؛ هرچند به‌عنوان یک انسان وظیفه دارد اخلاقی رفتار کند؛ بنابراین از دیدگاه این گروه، ارزیابی‌های اخلاقی نباید در حوزه کار پژوهشگران وارد شود چراکه وظیفه حرفه‌ای آنان پیشبرد علم است. علی‌الخصوص این‌که ملاحظات اخلاقی مانع از انجام بسیاری از پژوهش‌های علمی شده‌اند؛ اما باید توجه داشت که اخلاق پژوهش عام‌تر از نگرش پیشین است و خود پیشرفت علم هم یک ارزش اخلاقی است. درنتیجه اعتبار علمی یک پژوهش و اعتبار اخلاقی آن با یکدیگر گره‌خورده‌اند؛ ضعف در اعتبار علمی، پژوهشی بی‌کیفیت تولید می‌کند و موجب هدر رفتن منابع و وقت مشارکت‌کنندگان می‌شود و درنتیجه غیراخلاقی است. به همین ترتیب، عدم رعایت اخلاق در یک پژوهش موجب عدم اعتماد عمومی به دیگر پژوهش‌ها و نادیده گرفتن نتایج آن‌ها می‌شود.
چالش دیگر آن است که نمی‌توان قواعد اخلاقی یکسانی برای همه پژوهش‌ها در نظر گرفت. برای مثال جوامع متعدد ارزش‌های اخلاقی متفاوتی دارند؛ بنابراین یک پژوهش ممکن است ازنظر عده‌ای اخلاقی و ازنظر عده‌ای دیگر غیراخلاقی باشد. تنها راه رفع این مشکل رسیدن به قواعد اخلاقی جهان‌شمول است؛ اما امکان رسیدن به چنین چیزی و حتی مطلوبیت آن موردتردید است؛ بنابراین تا هنگامی‌که بر سر قواعدی همگانی توافق نشده است، پژوهشگر باید ذی‌نفعان[5] پژوهش را شناسایی کند و آن‌ها را در ملاحظات اخلاقی پژوهش در نظر گیرد.
چالش مهم‌تر، تعارض ارزش‌های اخلاقی در مورد یک پژوهش است. گاهی اوقات این تعارض حاصل تعدد نقش‌هایی است که چارچوب‌های اخلاقی متفاوتی اقتضا می‌کنند. برای مثال ممکن است پژوهشگر در قراردادی که با حامی مالی پژوهش بسته است، قید کرده باشد که نتایج آزمایش خود را حق ندارد منتشر کند؛ اما درعین‌حال در نقش عضو جامعه علمی، نتایج پژوهش موجب پیشرفت آن علم می‌شود و بنابراین باید آن را منتشر سازد. به‌علاوه، گاهی درون یک چارچوب نیز تعارضی بین ارزش‌ها رخ می‌دهد. برای مثال یک پژوهش باید تا جایی که ممکن است ضرری به کسی نرساند و سودمندی‌اش را بیشینه کند؛ اما مفید بودن پژوهش گاهی اوقات درگرو ضرر رساندن به عده‌ای است.
دامنه اخلاق پژوهش
هر جا بتوان حقوقی را متصور شد – اعم از این‌که این حقوق متعلق به یک انسان است یا دیگر موجودات- انسان‌ها اخلاقاً موظف به رعایت آن‌ها هستند. این حقوق ممکن است به‌صورت قانون مصوب نشده باشند – مانند سرقت محتوا – اما به دلیل آن‌که مسئولیتی در قبالشان وجود دارد، رعایت آن‌ها به‌عنوان قاعده‌ای اخلاقی الزامی است؛ بنابراین، اخلاق پژوهش در تمامی گام‌های یک فعالیت پژوهشی موضوعیت دارد و فقط به ارتباط با مشارکت‌کنندگان محدود نمی‌شود؛ چراکه از انتخاب پرسش پژوهشی تا انتشاریافته‌ها، همه مراحل به‌نوعی با مسائل اخلاقی گره‌خورده‌اند. برای مثال، هرگونه استفاده مستقیم از یک متن دیگر باید با ارجاع با آن باشد.
شیوۀ رعایت اخلاق پژوهش
با در نظر گرفتن این پرسش‌هاست که پژوهشگر می‌تواند عوامل تهدیدکننده اخلاقی بودن پژوهش را دریابد. برای مثال اگر پژوهشگر بخواهد بر روی کودکان آزمایش انجام دهد، باید بداند که همیشه احساس عدم برابری قدرت در کودکان وجود دارد؛ یعنی کودکان خود را هم‌مرتبه با پژوهشگر نمی‌دانند و درنتیجه ممکن است کودکان به خاطر این احساس، خود را موظف به شرکت در آزمایش ببینند؛ بنابراین برای آن‌که پژوهشگر به آن‌ها حق انتخاب در آزمایش داده باشد، کافی نیست که صرفاً به آن‌ها اطلاع دهد که آزمایش درباره چیست. یک‌راه برای حل این مشکل، آن است که به والدین کودک در مورد آزمایش اطلاع داده شود و به آن‌ها اجازه داده شود که در طول آزمایش در کنار کودکشان بمانند؛ اما هزینه این راه‌حل، پایین آمدن سطح عینیت و دقت در داده‌ها است.
تکیه‌بر قواعد تدوین‌شده و مناسبات اداری لزوماً منجر به یک پژوهش اخلاقی نمی‌شود. بروکراتیزه کردن هر چه بیشترِ فرایند ارزیابی اخلاقی نیز موجب کند شدن روند پژوهش می‌شود. علاوه بر آن همیشه راهی برای فرار از قواعد تدوین‌شده هست. برای یک پژوهش اخلاقی، پژوهشگر شخصاً باید اهمیت این موضوع را دریابد و آن را در کار خود پیاده کند. برای این کار پژوهشگر باید کاملاً بداند که «این پژوهش دقیقاً قرار است به چیزی برسد؟»، «چه کسانی در آن مشارکت دارند؟» و «چگونه قرار است انجام گیرد؟». همچنین این مطالب باید در یک توافقنامه در اختیار دیگر مشارکت‌کنندگان نیز قرار گیرد.
منابع
Iphofen, R. (2016). Ethical decision making in social research: A practical guide. Springer.
Newsome, B. O. (2015). Research Ethics and Laws. In An introduction to research, analysis, and writing: Practical skills for social science students. Sage Publications.
Le Voi, M. (2006). Doing the Right Thing. In S., Potter (Ed.). Doing postgraduate research (2nd ed.), pp.180-199. Sage Publications.
Oats, J. (2006). Ethical Frameworks for Research with Human Participants. In S. Potter (Ed.). Doing postgraduate research (2nd ed.), pp. 200-227.Sage Publications.
پاورقی
