معرفی روش فراتحلیل
فراتحلیل روشی برای تحلیل ثانویه داده‌هاست: تحلیلی که بر روی تحلیل‌های قبلی درباره یک موضوع انجام می‌شود. پس می‌توان آن را تحلیلی دانست که در مرور ادبیات یک موضوع از آن استفاده می‌کنند؛ اما باید به خاطر داشت که فراتحلیل فقط بر روی داده‌های کمّی قابل‌اجراست.
در این روش تحلیل، طبق آنچه در مرور ادبیات یک موضوع مرسوم است، پژوهشگر بایستی پس از طرح سؤال به جمع‌آوری همه پژوهش‌های مربوط به آن سؤال بپردازد. ازآنجاکه فقط داده‌های کمّی مدنظر هستند سؤال تحلیلگر پیرامون این مطلب است که آیا یک متغیر خاص، تأثیر خاصی را که به آن منسوب است دارد یا خیر و اگر دارد میزان این تأثیرگذاری در چه حدی است؟ هر پژوهشی که به این سؤال مشخص بپردازد، در مراحل بعدی پژوهش فراتحلیل در نظر گرفته می‌شود.
معمولاً با بررسی چکیده مقاله‌ها می‌توان به مربوط بودن یا نبودن آن‌ها در پژوهش فراتحلیل پی برد. بعد از جمع‌آوری مقاله‌های مربوط، مشخصات مهم هر مقاله (مانند اندازه نمونه استفاده‌شده) ثبت می‌شود و سپس روش‌های آماری برای یک تحلیل کلی – یا همان فراتحلیل – به کار می‌رود. در این روش‌ها سعی می‌شود عوامل متفاوت در پژوهش‌ها (برای مثال تفاوت اندازه نمونه‌ها) لحاظ شود و برآیند کلی آن‌ها ارائه شود. به این صورت می‌توان با استفاده از فراتحلیل به یک جمع‌بندی کلی و دقیق از حیث آماری دست پیدا کرد.
فراتحلیل را می‌توان نوعی مرور ادبیات دانست که تمرکزش بر روی خروجی پژوهش‌های قبلی در مورد یک موضوع مشخص است. انواع دیگری از مرور ادبیات در زمینه پژوهش‌های کمّی وجود دارد که باید از فراتحلیل تمییز داده شوند: گاهی اوقات تمرکز پژوهشگر در مرور ادبیات بر روی شیوه‌هایی است که پژوهشگران به‌کاربرده‌اند؛ مثلاً می‌خواهد بداند پژوهشگران قبلی از چه روش‌های درمانی برای یک بیماری بهره برده‌اند تا بتواند به یک جمع‌بندی برسد. گاهی اوقات آنچه برای مرورکننده ادبیات در مرکز توجه است، نظریه‌های استفاده‌شده توسط پژوهشگران قبلی در مورد یک موضوع است تا بتواند نظریه‌ای بدیل و یا نظریه‌ای شامل نظریات پیشین ارائه کند؛ اما در فراتحلیل تمرکز اصلی بر روی نتایج است نه نظریه‌ها و نه روش‌ها.
تاریخچه روش فراتحلیل
اولین بار روش فراتحلیل در سال 1904 توسط کارل پیرسون[1]، برای ترکیب نتایج پژوهش‌هایی انجام گرفت که تأثیر واکسن حصبه را می‌سنجیدند. بااین‌حال استفاده از آن تا دهه 1970 مرسوم نبود. در سال 1976 گلَس[2] واژه فراتحلیل را ابداع کرد. یک سال بعد گلس و اسمیت با فراتحلیلِ 375 پژوهش در مورد کارآمدی روان‌درمانی به این نتیجه رسیدند که روان‌درمانی کارآمد بوده است. همچنین نتیجه دیگر پژوهششان این بود که بین انواع متفاوت درمان، تفاوت ناچیزی از لحاظ کارآمدی وجود دارد. این نتیجه چالش‌برانگیز بود و منجر به پدید آمدن نقدهایی از سوی مخالفان به روش فراتحلیل شد. ازآن‌پس روش‌های آماری برای اجرای فراتحلیل توسعه یافتند. از اواسط دهه 1990 کاربرد این روش به‌شدت رشد کرد به‌طوری‌که در علوم رفتاری و اجتماعی و به خصوص در حوزه سلامت به مرسوم‌ترین شیوه برای ترکیب یافته‌های دیگر پژوهش‌ها تبدیل شد. علت این رشد، شفافیت و روشمندی فراتحلیل در مقایسه با روش‌های قدیمی بود.
چگونگی انجام و گام‌های روش فراتحلیل
پژوهشگر ابتدا باید پرسش مورد نظر خود و فرضیه‌هایی را که می‌خواهد بیازماید، به‌صورت دقیق فرمول‌بندی کند. سپس معیارهای خود را برای این‌که کدام پژوهش‌ها را در نظر بگیرد، مشخص کند. این معیارها ممکن است به عوامل متعددی مانند جمعیت نمونه‌ها، نوع مداخله، خروجی‌ها و شرایط پژوهش وابسته باشد. مثلاً پژوهشگر باید ابتدا مشخص کند که جمعیت نمونه برای او مهم است یا خیر و اگر بله، به چه میزان. پس از مشخص کردن معیارها، به جمع‌آوری پژوهش‌ها و غربال آن‌ها می‌پردازد سپس با استفاده از ابزارهای آماری به ترکیب نتایج پژوهش‌ها اقدام کند و در آخر نتیجه را تحلیل کند.
مسائل استفاده از روش فراتحلیل
روش فراتحلیل سه مشکل عمده دارد:
1- طبق منطق مشخصی که در آمار موردتوافق همگان است، در فراتحلیل به پژوهش‌های بزرگ‌تر – پژوهش‌هایی که اندازه نمونه‌شان بزرگ‌تر است – وزن بیشتری داده می‌شود. این در حالی است که پژوهش‌های کوچک‌تر که از جهت آماری تأثیر چندانی ندارند، ممکن است به‌اشتباه نادیده گرفته شوند. کوچک بودن یک پژوهش یا آزمایش همیشه نشان‌دهنده نامعتبر بودن آن نیست. البته پژوهشگران سعی می‌کنند با گذاشتن معیارهایی به‌غیراز اندازه نمونه برای وزن‌دهی، این مشکل را حل کنند.
2- برای آن‌که فراتحلیل ممکن شود، همه اطلاعات مربوط به سؤال موردنظر باید در تک‌تک پژوهش‌های منتخب بررسی‌شده باشند. برای مثال برای در نظر گرفتن یک پژوهش در فراتحلیل لازم است که متغیرهایی مانند اندازه نمونه، شکل توزیع‌ها، تعداد دفعات آزمایش مشخص و بیان‌شده باشند. اما همه پژوهش‌ها چنین اطلاعاتی را در خروجی‌های خود منتشر نمی‌کنند و به همین دلیل تعدادی از پژوهش‌ها به‌ناچار از حوزه بررسی پژوهش فراتحلیل بیرون می‌روند.
3- یکی از مشکلات عملی فراتحلیل که متأسفانه در بسیاری از موارد رخ می‌دهد، منتشر نشدن نتایج آن است. در بررسی این موضوع که یک متغیر خاص، مثلاً یک سیاست خاص درمانی، تأثیری را که از آن انتظار می‌رود داشته یا خیر، تحلیلگر بعد از انجام فراتحلیل ممکن است به این نتیجه برسد که متغیر موردنظر آن تأثیر را ندارد. ممکن است که این نتیجه در نظر سیاست‌گذار چنان نامطلوب باشد که مانع از انتشار نتایج پژوهش شود.
منابع برای مطالعه بیشتر
Card, N. A. (2015). Applied meta-analysis for social science research. Guilford Publications.
Littell, J. H., Corcoran, J., & Pillai, V. (2008). Systematic reviews and meta-analysis. Oxford University Press.
[1] Karl Pearson
[2] Gene Glass
