اقدام‌پژوهی

نویسندگان: مهران بیگی و مهشید غفارزادگان

ویراستار: علی رحمتی

مقدمه

اقدام‌پژوهی که با عنوان‌های گوناگونی مانند پژوهش مشارکتی¹، پژوهش مبتنی‌بر همکاری² و پژوهش آموختن در عمل³ خوانده می‌شود، یکی از روش‌‎های پژوهش کیفی است. در این روش، پژوهشگر ابتدا مسئله را شناسایی کرده و سپس به جمع‌آوری اطلاعات برای ایجاد تغییر و حل مشکل می‌پردازد. پس‌از کسب اطلاعات دقیق برای حل مشکل، پژوهشگر به اقدامی مناسب مبادرت می‌ورزد و از نتیجۀ اقدام خود نیز ارزیابی ارائه می‌دهد. هدف اصلی در اقدام‌پژوهیْ پی‌بردن به روابط متغیر‌ها نیست، بلکه بررسی موضوع‌هایی است که فرد در محیط کار و زندگی خود با آن درگیر است و می‌خواهد پاسخ آن‌ها را به‌صورت علمی و از راه پژوهش بیابد؛ به‌این‌ترتیب، اِعمال تغییر، تعدیل یا اصلاح وضعیت موجود، هدف اصلی این پژوهش است.

     هرچند که منشأ اصلی این روش مشخص نیست، اما به‌باور بسیاری از اندیشمندان، اقدام‌پژوهیْ ریشه در آثار کورت لوین⁴ دارد. تاکنون تعریف‌های متعددی برای این رویکرد ارائه شده‌است که تمام این تعریف‌ها بر چهار مؤلفۀ اساسی مشترک تأکید دارند: 1. توانمندسازی مشارکت کنندگان⁵، 2. همکاری ازطریق مشارکت⁶، 3. کسب دانش⁷ و 4. تغییر اجتماعی.⁸ در مدل‌های متفاوت، اندیشمندان گوناگون به طراحی فرآیند اقدام‌پژوهی پرداخته‌اند که در ادامه آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

تعریف اقدام‌پژوهی

آغاز فرآیند اقدام‌پژوهی زمانی است که افراد حرفه‌ای، چنین سؤالی را از خود می‌پرسند: «برای بهبود وضعیت موجود چه کاری می‌توانم انجام دهم؟». هرچند لوین، اقدام‌پژوهی را به‌طور دقیق تعریف نکرده، اما در توصیف هدف و رویه‌های این نوع پژوهش، معنای مورد نظرش را منعکس ساخته‌است.

     کمیس⁹ و مک تاگارت¹⁰ نیز در تعریف اقدام‌پژوهی چنین بیان می‌دارند که با پیوند دو اصطلاح «اقدام» و «پژوهش» صورت اصلی این روش آشکار می‌شود. آزمودن «نظر» همراه با «عمل»، وسیله‌ای برای بهبود کار و ابزاری برای ارتقای سطح دانش است. تعریف‌های متعدد دیگری نیز، برای این روش در نظر گرفته شده که همگی در نکته‌هایی اشتراک دارند. برای مثال، همۀ این تعریف‌ها با یک‌دیگر هم‌نظرند که اقدام‌پژوهی بر اهمیت ارتقای دانش علمی و حل مشکلات عملی در شرایط واقعی تأکید می‌کند. به عبارت دیگر، پیوند و آمیختگی «نظر» و «عمل» در این روش، بسیار کلیدی است؛ هم‌چنین، برای مثال، در همۀ تعریف‌های ارائه‌شده از اقدام‌پژوهی، این روش به تعامل نزدیک و همکاری متقابل مبتنی‌بر ارزش‌های مشترک میان پژوهشگر و مشارکت‌کنندگان نیاز دارد. هم‌چنین، یادگیری و بهبود تدریجی از اصول کلیدی این روش برشمرده شده‌است.

اصول و ویژگی‌های اقدام‌پژوهی

ویژگی‌های زیر را می‌توان برای یک اقدام‌پژوهی مطلوب برشمرد:

1. باعث حل عملی مسائل و گسترش دانش می‌شود؛
2. صلاحیت‌های شرکت‌کنندگان را افزایش می‌دهد؛
3. مشارکتی است؛
4. نظام‌مند است.
5. به‌طور مستقیم در محل مورد نیاز (جایی که مشکل وجود دارد) انجام می‌شود؛
6. از حلقه‌های بازخورد در یک فرآیند چرخه‌ای استفاده می‌کند (این فرآیند تکرارشونده است)؛
7. به‌دنبال درک موقعیت‌های پیچیده و خاص است؛
8. به‌دنبال تغییر است؛
9. در یک چارچوب اخلاقی و ارزشی توافق‌شده میان پژوهشگر(ان) و مشارکت‌کننده(ها) انجام می‌شود؛
10. به‌دنبال بهبود کیفیت کنش‌های انسان است؛
11. دوره‌ای یا طولی است؛
12. تکوینی¹¹ است؛ به‌گونه‌ای کهتعریف مسئله، اهداف و روش‌شناسی ممکن است در فرآیند اقدام‌پژوهی تغییر کند؛
13. شامل ارزیابی¹² و بازخورد (انعکاس)¹³ است؛
14. تلاش می‌کند تا پژوهش برای شرکت‌کنندگان قابل‌استفاده باشد؛
15. دیالوگی و تعاملی است؛
16. تلاش می‌کند تا رهایی‌بخش باشد.

هدف اقدام‌پژوهی

اقدام‌پژوهی در پی حل مسائل عینی و روی زمین است و چندان در پی گسترش یا توسعه دانش نظری نیست. خلاف انواع سنتی تحقیق که در پی کشف یک پدیده یا توصیف آن هستند، اقدام‌پژوهی در پی ایجاد تغییرات مثبت است و در حقیقت، جدایی نظر و عمل را به رسمیت نمی‌شناسد.

گسترۀ اقدام‌پژوهی

اقدام‌پژوهی می‌تواند در همۀ عرصه‌های حرفه‌ای، کاربرد داشته باشد. به‌این‌ترتیب، متخصصان شاغل در خدمات بهداشتی، آموزش و پرورش، امور رفاهی، مسائل پلیسی و نظامی؛ و متخصصان شاغل در سازمان‎های تجاری، فرهنگی و اجتماعی و مواردی از این دست، می‌توانند از اقدام‌پژوهی بهره گیرند. بنابراین، می‌توان گفت اقدام‌پژوهی ممکن است در هر موقعیتی -که مسئله‌ای را برای افراد پیش می‌آورد- به کار گرفته شود تا مسئلۀ پیش‌آمده را حل کند.

مدل‌های اقدام‌پژوهی

برای اقدام‌پژوهی مدل‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند که در این بخش به آن‌ها می‌پردازیم.

شکل 1) مارپیچ اقدام‌پژوهی کمیس و مک تاگارت

کمیس و مک تاگارت با ارائۀ مدل بالا (شکل 1)، چرخۀ اقدام‌پژوهی را یک فرآیند انعکاسی در نظر می‌گیرند که شامل موارد زیر است:

1. برنامه‌ریزی برای تغییر؛
2. اقدام و مشاهدۀ پیامد‌های تغییر؛
3. بازتاب (انعکاس)؛
4. تأمل در فرآیندها، پیامدها و برنامه‌ریزی مجدد؛
5. اقدام و مشاهده؛
6. بازتاب (انعکاس) مجدد.

در عمل، مراحل فرآیند بالا را نمی‌توان به‌صورت مراحل کاملا جداگانه در نظر گرفت، بلکه این مراحل با یک‌دیگر تداخل و آمیختگی خواهند داشت.

شکل 2) چرخۀ اقدام‌پژوهی لوین

شکل 3) مدل اقدام‌پژوهی الیوت¹⁴

شکل 4) چرخه‌های اقدام‌پژوهی اولیری¹⁵

همان‌طور‌که مشاهده می‌کنید، مدل‌های گوناگونی برای اقدام‌پژوهی ارائه شده‌است، اما تفاوت چندانی میان مدل‌های گوناگون اقدام‌پژوهی مشاهده نمی‌شود. چراکه تمامی این مدل‌ها از مراحل مفهومی تقریبا یکسانی تشکیل شده‌ و این مراحل یا در یک چرخۀ تکراری قرار دارد یا به‌صورت مارپیچی است که هر دوی این‌ها، نمایانگر پویایی و تکرار‌شوندگی این فرآیند است. به عبارت دیگر، پایان هر چرخه، آغاز چرخۀ بعدی است.

ویژگی‌های کلیدی یک اقدام پژوه

در سالیان گذشته، تلاش‌های فراوانی برای شناسایی ویژگی‌های منحصر‌به‌فردِ محققان روش‌های کیفیْ صورت گرفته‌است. از‌جمله آن اصول زیربنایی اقدام‌پژوهی برای پژوهشگران است که شامل سه مورد زیر است که هر محقق باید به آن‌ها توجه داشته باشد:

1. شخصیت مشارکتی¹⁶

«مشارکت» در اقدام‌پژوهی ضروری است؛ چرا‌که شرکت‌کنندگان باید نیاز به تغییر را درک کنند و برای این مهم، ایفای نقش فعال توسط پژوهشگر، لازم است.

• انگیزۀ دموکراتیک¹⁷

این ویژگی اشاره به آن دارد که در جریان اقدام‌پژوهی، شرکت‌کنندگان باید یکسان -به یک چشم- نگریسته شوند و با آن‌ها درمورد فرآیند اقدام، مشورت شود.

• مشارکت هم‌زمان در علوم اجتماعی (دانش) و تغییرات اجتماعی (اقدام)

در این بخش، نگرانی درمورد شکاف «نظریه- عمل» برجسته است. پژوهشگران در اقدام‌پژوهی باید به مشاهده‌های خود تکیه کنند؛ چرا‌که گاهی نظریه‌های علمی موجود -که احتمالا در شرایط کنترل‌شده و آزمایشگاهی به دست آمده‌است- نمی‌تواند موقعیت‌ها و رخدادهای منحصر‌به‌فرد را به‌خوبی توضیح دهد.

مقایسۀ اقدام‌پژوهی با روش‌های مرسوم

اقدام‌پژوهی به‌شدت با انواع دیگر تحقیقات متفاوت است، زیرا به‌جای توسعۀ دانش موجود یا نتیجه‌گیری از مجموعۀ داده‌ها، به‌دنبال تولید فرآیندهای عملی است. به‌این‌ترتیب، اقدام‌پژوهی تکوینی است و به‌صورت مداوم انجام می‌شود (چرخه‌ای و تکرار‌شونده است).

جدول 1) تفاوت‌های اقدام‌پژوهی و روش‌های مرسوم

 مزایا و معایب اقدام‌پژوهی

1. مزایا

1.1. اقدام‌پژوهی بسیار سازگار¹⁸ است و به محققان این امکان را می‌دهد تا تحلیل خود را براساس نیازهای فردی شکل دهند و تغییرات عملی را در سطح فردی، اعمال کنند.

2.1. اقدام‌پژوهی به‌جای پیشنهاد راه‌حل‌های پیچیده و درازمدت که ریشه در داده‌های پیچیده دارند، مسیری فوری و عملی را برای حل مسائل ریشه‌دار، ارائه می‌دهد.

3.1. اگر اقدام‌پژوهی به‌خوبی انجام شود، می‌تواند به تغییر بینجامد. هم‌چنین، به شرکت‌کنندگان اجازه می‌دهد تا آن تغییرات را به‌روش‌هایی که برای جامعه‌‌شان معنادار است، اعمال کنند.

2. معایب

1.2. اقدام‌پژوهی به‌دلیل انعطاف‌پذیری بالا، تعمیم‌پذیری بسیار محدودی دارد و تکرار آن بسیار نامحتمل است. این شیوه، اغلب به‌دلیل تأثیر‌گذاری بالای پژوهشگر، به‌لحاظ نظری، دقیق تلقی نمی‌شود.

2.2. انجام آن نسبت به شیوه‌های پژوهش متعارف کیفی دشوارتر است؛ چون پژوهشگر نه‌تنها مسئول انجام پژوهش است، بلکه عامل تغییر است و این امر به ایجاد برخی دشواری‌های اخلاقی می‌انجامد.

3.2. اقدام‌پژوهی در معرض سوگیری‌های پژوهشی مانند سوگیری انتخاب، سوگیری مطلوبیت اجتماعی¹⁹ و سایر انواع سوگیری‌ها است.

نتیجه‌گیری

اقدام‌پژوهی یکی از روش‌های پژوهش کیفی است که در آن عمل و نظر با یک‌دیگر هم‌نشینی دارد. هدف از اقدام‌پژوهیْ حل مشکل است؛ مشکلی که پژوهشگر در محیط کار و زندگی خود مشاهده می‌کند و به همین خاطر، دو واژۀ «اقدام» و «پژوهش» به یک‌دیگر گره خورده‌است. گسترۀ این پژوهش، مختص به یک موقعیت و ارگان خاص نیست و می‌توان گفت تقریبا در هر موقعیتی می‌توان از این روش برای حل مشکل تشخیص‌داده‌شده، استفاده کرد. اقدام‌پژوهیْ چرخه‌ای و مارپیچی عمل می‌کند و هرگز به‌طور کامل به پایان نمی‌رسد؛ بلکه پایان هر چرخه، آغازی برای چرخۀ بعدی است و بنابراین، همواره این روش جهت کم‌رنگ‌کردن و رفع مشکلات آماده‌به‌کار است.

منابع

فارسی

اسلامی تنها، اصغر؛ و کرم‌اللهی، نعمت‌الله (1394). «روش تحقیق اقدام‌پژوهی در علوم اجتماعی»، عیار پژوهش در علوم انسانی، سال ششم، پاییز و زمستان 1394، شمارۀ 2 (پیاپی 12).

انگلیسی

1. Masters, J. (1995) “The History of Action Research” in I. Hughes (ed) Action Research Electronic Reader, The University of Sydney, on-line http://www.behs.cchs.usyd.edu.au/arow/Reader/rmasters.htm

• George, T. (2023). What Is Action Research? | Definition & Examples. Scribbr. Retrieved December12,2023, from https://www.scribbr.com/methodology/action-research.

• Cohen, L., Manion, L., & Morrison, K. (2017). Research Methods in Education (6th ed.). Routledge.

• Koshy, E., Koshy, V., & Waterman, H. (2011). Action research in healthcare. SAGE.

1. Participatory Research ↩︎
2. Collaborative Research ↩︎
3. Action Learning Research ↩︎
4. Kurt Lewin، روان‌شناس اجتماعی آمریکایی است. ↩︎
5. Empowerment of participants ↩︎
6. Collaboration through participation ↩︎
7. Acquisition of knowledge ↩︎
8. Social change ↩︎
9. Kemmis ↩︎
10. McTaggart ↩︎
11. Formative ↩︎
12. Evaluation ↩︎
13. Reflection ↩︎
14. Elliot ↩︎
15. O’Leary ↩︎
16. Participatory character ↩︎
17. Democratic impulse ↩︎
18. Adaptable ↩︎
19. سوگیری مطلوبیت اجتماعی (Social desirability bias) تحت‌تأثیر هنجارهای اجتماعی روی می‌دهد؛ به‌این‌صورت که بیشتر پاسخ‌دهندگان به پرسش‌نامه به‌شیوه‌ای به سؤالات پاسخ می‌دهند که مطلوبیت اجتماعی خود را حفظ کنند یا بهبود دهند. ↩︎