نویسنده: مهران بیگی درباغی
مقدمه
در این نوشتار، اصول و معیارهای ارزیابی پژوهشهای کیفی مورد بررسی قرار گرفته است. هدف اصلی، ارائه راهکارها و شیوههایی است که پژوهشگران کیفی بتوانند پژوهشهای معتبر و مؤثری انجام دهند. این پژوهشها، به دلیل توجه به جزئیات و غنای دادهها، میتوانند درک عمیقتری از پدیدههای اجتماعی و انسانی ارائه دهند و در تصمیمگیریهای سیاستگذاری نقش مهمی ایفا کنند.در این راستا، هشت معیار اساسی برای سنجش کیفیت پژوهشهای کیفی معرفی و تبیین میشود. این معیارها شامل موضوع ارزشمند، دقت غنی، خلوص، اعتبار، پژواک، سهم معنادار، اخلاق و انسجام معنادار هستند و بهعنوان راهنمایی جامع برای ارتقاء سطح پژوهشهای کیفی ارائه شدهاند و میتوانند به پژوهشگران کمک کنند تا پژوهشهایی جامع و قابلاتکا انجام دهند.
هشت معیار کیفیت در پژوهشهای کیفی
تریسی در این بخش به اصل مفهومسازی خود میپردازد و برای این مهم، هشت معیار ارائه میدهد. این معیارها از یکسو، ابراز آموزشی ساده ارائه میدهد که میتواند توجه صاحبان قدرت که اغلب کار کیفی را اشتباه میفهمند، جلب کند. از سوی دیگر، بستری فراهم میکند که در آن پژوهشگران کیفی میتوانند با صدای یکپارچه به یکدیگر بپیوندند و گفتوگو و یادگیری را بین روششناسان کیفیِ پارادایمهای مختلف تشویق کنند. جدول (1) نشاندهنده ایدههای اصلی نویسنده است.
جدول ۱. هشت معیار «خیمه بزرگ» برای پژوهش کیفی
معیارهای کیفیت (هدف نهایی) | ابزارها، شیوهها و روشهایی که از آن طریق میتوان به آن دست یافت |
موضوع ارزشمند | موضوع یک پژوهش باید مؤلفههای زیر را داشته باشد؛ مرتبط بهموقع مهم و قابلتوجه جالب |
دقت غنی1 | مطالعه؛ استفاده کافی، وافر و مناسب از موارد زیر را داشته باشد؛ ساختار نظری داده و زمان در زمینه مورد بررسی نمونه(ها) زمینه(ها) فرآیند جمعآوری و تجزیهوتحلیل داده |
خلوص2 | مطالعه، دارای مشخصههای زیر است؛ بازاندیشی انعکاسی3 در مورد ارزشهای ذهنی، سوگیریها و تمایلات پژوهشگر(ها) شفافیت در مورد روشها و چالشها |
اعتبار | مطالعه، با موارد زیر علامتگذاری شده است؛ توصیف ضخیم4، جزئیات ملموس، تبیین دانش ضمنی (غیرمتنی) و نشان دادن بهجای گفتن مثلثبندی5 یا تبلور6 چندآوایی7 بازتاب اعضا8 |
پژواک9 | پژوهش بر خوانندگان خاص یا مخاطبان مختلف تأثیر بگذارد یا آنها را به حرکت درآورد؛ بازنمایی زیباشناختی و الهامبخش تعمیمهای طبیعتگرایانه یافتههای قابلانتقال |
سهم معنادار10 | پژوهش سهم قابلتوجهی در موارد زیر داشته باشد؛ از لحاظ مفهومی/نظری از لحاظ عملیاز نظر اخلاقی از نظر روششناخت یاز نظر اکتشافی |
اخلاقی11 | پژوهش موارد زیر را در نظر میگیرد؛ اخلاق رویهای12 (مانند موضوعات انسانی) اخلاق موقعیتی13 و فرهنگی اخلاق رابطهای14 اخلاق خروج (ترک صحنه و به اشتراک گذاشتن پژوهش) |
انسجام معنادار15 | مطالعه؛ به آنچه مدعی است، دست مییابد. از روشها و رویههایی استفاده میکند که متناسب با اهداف اعلامشده خود باشد. بهطور معناداری ادبیات، پرسشها/کانونهای پژوهش، یافتهها و تفاسیر را با یکدیگر به هم مرتبط میکند. |
1. موضوع ارزشمند
پژوهشهای کیفی خوب؛ مرتبط، بهموقع، قابلتوجه و جالب هستند. موضوعات ارزشمند از لحاظ نظری و مفهومی قانعکننده هستند. این موضوعات از رویدادها اجتماعی و یا فردی بهموقع سرچشمه میگیرند. فضای سیاسی فعلی یا مناقشات معاصر میتوانند جرقه یک پژوهش باشند. از طرف دیگر، موضوعاتی اغلب ارزشمند هستند که مفروضات نادیده گرفتهشده را بررسی کنند و یا ایدههای پذیرفتهشده را به چالش بکشند.
2. دقت غنی
پژوهشهای کیفی با کیفیت، پیچیدگی فراوانی دارند. غنا از طریق «تنوع لازم» در ساختار نظری، منابع داده، زمینهها و نمونهها ایجاد میشود. تنوع لازم، اشاره به ابزاری دارد که حداقل بهاندازه پدیده مورد مطالعه، پیچیده، انعطافپذیر و چندوجهی باشد. از جهت دیگر، پژوهشگر باید در پاسخ به پرسشها زیر سربلند بیرون آید؛
- آیا داده کافی برای حمایت از ادعاهای مهم وجود دارد؟
- آیا پژوهشگر زمان کافی برای جمعآوری داده صرف کرده است؟
- آیا زمینه و نمونه، با توجه به اهداف پژوهش، مناسب است؟
- آیا پژوهشگر از روشهای مناسب برای یادداشت میدانی، شیوههای مصاحبه و تجزیهوتحلیل استفاده کرده است؟
3. خلوص
خلوص بهعنوان یک هدف نهایی، از طریق بازاندیشی انعکاسی، صداقت و شفافیت و ممیزی دادهها (data auditing) به دست میآید. خلوص به معنای آن است که پژوهشگر در مورد سوگیریها، اهداف و نارساییهای پژوهش، صادق و شفاف باشد و تأثیر عوامل یاده شده بر روشها و اشتباهات پژوهش را مشخص کند.
- بازاندیشی انعکاسی: بازاندیشی انعکاسی یکی از مهمترین مؤلفههاست و بیانگر آن است که نویسنده باید در مورد نقاط قوت و ضعف خود صریح باشد و شامل این پرسشها میشود؛ چرا من این مطالعه را انجام میدهم؟ چرا حالا؟ آیا من برای انجام این کار آمادهام؟ اگر پاسخ مناسبی برای پرسشهای بالا ندارید، شاید الان آماده نیستید.
- شفافیت: شفافیت به صداقت در مورد فرآیند پژوهش اشاره دارد.
4. اعتبار
اعتبار به قابل اعتماد بودن، واقعی بودن و قابل قبول بودن یافتههای پژوهش اشاره دارد. این ویژگی، توسط پژوهشگران کیفی بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است. اعتبار کیفی، از طریق توصیف ضخیم، مثلثسازی یا تبلور، چندصدایی و بازتاب اعضا به دست میآید.
- توصیف ضخیم: منظور نویسنده، تصویرسازی عمیق است که معانی فرهنگی را توضیح میدهد. مفاهیم با جدا شدن از بستر محیطی خود ممکن است معنای متفاوتی بدهند، پس توصیف ضخیم ضامن حفظ معنای اصلی است. برای نشان دادن پیچیدگیهای مفاهیم به پژوهشگران توصیه میشود که با بیان جزئیات فراوان، دید کاملی را به خواننده منتقل کنند.
- مثلثبندی و تبلور: «مثلثبندی» در پژوهشهای کیفی به این معناست که اگر دو یا چند منبع داده، چارچوب نظری، انواع دادههای جمعآوریشده یا پژوهشگران بر روی یک نتیجه همنظر شوند، نتیجه معتبرتر است. به عبارت دیگر، یافتهها زمانی معتبر ارزیابی میشوند که روشهای متفاوت و متضاد جمعآوری دادهها، یافتههای یکسانی را در مورد موضوعات پژوهشی مشابه به دست آورند. تبلور، پژوهشگران را تشویق میکند تا انواع مختلفی از دادهها را جمعآوری کنند و از روشهای مختلف، پژوهشگران متعدد و چارچوبهای نظری متعدد استفاده کنند. هدف از انجام این کار، ایجاد درک پیچیدهتر و عمیقتر، اما همچنان جزئی از موضوع است.
- چندآوایی: پژوهشهای چندآوایی شامل صداهای متعدد و متنوع در گزارش و تحلیل کیفی است. توجه به چندصدایی، فضایی را برای نظرات گوناگون فراهم میکند. چندصدایی همچنین نشان میدهد که نویسندگان از تفاوتهای فرهنگی بین خود و شرکتکنندگان آگاه هستند. تفاوت در نژاد، طبقه، جنسیت و سن میتواند مبنایی برای معانی بسیار متفاوت در این زمینه باشد. اعتبار پژوهش، زمانی افزایش مییابد که پژوهش به این احتمالات توجه کند.
- بازتابهای اعضا: مواردی که نویسنده آنها را «بازتاب اعضا» مینامد، امکان به اشتراکگذاری و گفتوگو با شرکتکنندگان در مورد یافتههای مطالعه را فراهم میکند و امکان پرسش، نقد، بازخورد، تأیید و حتی همکاری را فراهم میآورد. بازتاب اعضا، دادههای جدیدی را نمایان میکند که نور تازهای بر پژوهش میافکند و انگیزهای برای تحلیلهای عمیقتر و غنیتر ایجاد میکند.
5. پژواک
این مفهوم، به توانایی پژوهش در بازتاب معنادار و تأثیرگذاری بر مخاطب اشاره دارد. حتی بهترین گزارش مکتوب نیز قادر به ارائه بینش مستقیم از تجربیات زیسته دیگران نیست؛ با این حال، پژوهشگران میتوانند با توسل به یک سری از شیوهها مانند همدلی، شناسایی و بازتاب، پژوهش را توسط خوانندگانی که هیچ تجربه مستقیمی با موضوع مورد بحث ندارند، ترویج کنند. در اینجا، نویسنده دو طیف از شیوهها را توصیف میکند؛ شایستگی زیباییشناختی و قابلیت تعمیم و انتقال. هر دو تمرین منجر به پژواک میشوند و اغلب، اما نه همیشه، به یکدیگر کمک میکنند.
- شایستگی زیباییشناختی: شایستگی زیباییشناختی یک مسیر کلیدی برای پژواک است، به این معنی که متن به شیوهای زیبا، الهامبخش و هنرمندانه ارائه میشود و نحوه نگارش یا ارائه گزارش کیفی بهطور قابلتوجهی با محتوای آن درهمتنیده شده باشد، چراکه ساخت متن از نظر زیباییشناختی بر خواننده تأثیر میگذارد.
- انتقالپذیری و تعمیمهای طبیعتگرایانه: درک نسبتاً رسمی از تعمیمپذیری عموماً برای پژوهشهای کیفی قابلاجرا نیست، به این دلیل که تعمیمهای آماری نیاز به نمونههای نمایشی تصادفی با استفاده از دادههایی دارند که از هر زمینه یا موقعیت خاصی جدا شدهاند. در مقابل، پژوهشهای کیفی شامل مطالعات عمیقی است که عموماً دانش تاریخی و فرهنگی را تولید میکند. به این ترتیب، این دانش هرگز نمیتواند بهطور یکپارچه برای پیشبینی عملکرد آینده تعمیم یابد. با این وجود، دانش تولیدشده از طریق روشهای کیفی همچنان میتواند انتقال یابد و در سایر محیطها، جمعیتها یا شرایط مفید باشد. در واقع مطالعات خوب، یافتههایی دارند که میتوانند فراتر از مرزهای موجود، تعمیم داده شوند.
6. سهم معنادار
این مفهوم شامل پرسشهایی است که به راههایی اشاره میکنند که از طریق آنها، پژوهش «به درک ما از زندگی اجتماعی کمک میکند» نظیر اینکه آیا این مطالعه دانش را گسترش میدهد؟ آیا باعث ایجاد پژوهشهای مداوم میشود؟ پس مقصود از سهم معنادار، سهم معنادار یک پژوهش در گسترش علم است.
7. اخلاق
بسیاری از مفاهیمی که پیشتر مورد بحث قرار گرفت مانند بازاندیشی انعکاسی و چندآوایی، بخشی از مؤلفه اخلاقی نیز هستند. در این بخش نویسنده به مفاهیم اخلاقی متفاوتی اشاره دارد؛
- اخلاق رویهای: به اقدامات اخلاقی اطلاق میشود که بهطور جهانی توسط سازمانها، مؤسسات یا ارگانهای مدیریتی بزرگتر ارائه میشود مثل دستوراتی شامل آسیب نرساندن، اجتناب از فریب، مذاکره درباره رضایت آگاهانه و اطمینان از حفظ حریم خصوصی، محرمانگی و مواردی از این قبیل.
- اخلاق موقعیتی: اخلاق موقعیتی به عملکردهای اخلاقیای اطلاق میشود که از توجه مستدل به شرایط خاص یک زمینه ناشی میشود. اخلاق موقعیتی به لحظههای غیرقابلپیشبینی، اغلب ظریف و در عین حال مهمی که در میدان رخ میدهد، میپردازد و فراتر از رویهها و قوانین سازمانی است.
- اخلاق رابطهای: این مفهوم شامل یک خودآگاهی اخلاقی است که در آن پژوهشگران به شخصیت، اعمال و پیامدهای کار خود بر دیگران توجه دارند. اخلاق رابطهای به اخلاق مراقبتی مربوط میشود که احترام، کرامت و ارتباط متقابل را بین پژوهشگر و پژوهششونده و بین پژوهشگران و جوامعی که در آن زندگی میکنند، به رسمیت میشناسد و برای آن ارزش قائل است.
- اخلاق خروج: به چگونگی خروج پژوهشگران از صحنه و به اشتراک گذاشتن نتایج میپردازد. مطمئناً پژوهشگران هرگز کنترل کاملی بر نحوه خواندن، درک و استفاده از آثارشان ندارند. با این حال، آنها میتوانند به بهترین روش، پژوهش خود را ارائه دهند.
8. انسجام معنادار
مطالعات دارای انسجام معنادار از روشها و شیوههای بازنماییای استفاده میکنند که بهخوبی با نظریهها و پارادایمهای مورد استفاده، همراهی میکنند و با دقت، ادبیات پژوهش را با روشها و یافتههای پژوهش پیوند میزنند. البته این به معنای عدم استفاده از پارادایمهای چندگانه نیست.
منبع
Tracy, S. J. (2010). Qualitative Quality: Eight “Big-Tent” Criteria for Excellent Qualitative Research. Qualitative Inquiry, 16(10), 837-851.
پاورقی
- Rich rigor ↩︎
- Sincerity ↩︎
- Self-reflexivity ↩︎
- Thick description ↩︎
- Triangulation ↩︎
- crystallization ↩︎
- Multivocality ↩︎
- Member reflections ↩︎
- Resonance ↩︎
- Significant contribution ↩︎
- Ethical ↩︎
- Procedural ethics ↩︎
- Situational ethics ↩︎
- Relational ethics ↩︎
- Meaningful Coherence ↩︎
- اصطلاح «خیمه بزرگ»؛ عموماً به معنای مجموعه یا چارچوب کلی از معیارها یا ملاکها است که بهعنوان معیارهای اساسی برای ارزیابی یک موضوع خاص، در اینجا تحقیق کیفی، استفاده میشود. به عبارت دیگر، این مجموعه از معیارها یا ملاکها میتواند مانند یک خیمه بزرگ باشد که پژوهشها کیفی برتر را در برمیگیرد و بهعنوان یک راهنما برای ارزیابی کیفیت پژوهشها استفاده میشود. ↩︎