مقدمه
کنسرسیوم آرشیوهای داده علوم اجتماعی اروپا (CESSDA) که فعالیت خود را از سال ۱۹۷۶ آغاز کرده، امروزه به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های پژوهشی مهم در حوزه علوم اجتماعی شناخته می‌شود. با عضویت ۲۲ کشور اروپایی، این کنسرسیوم هدف خود را ارتقای همکاری میان آرشیوهای ملی و تسهیل استفاده مجدد از داده‌های پژوهشی با کیفیت بالا اعلام کرده است. در این گزارش، جایگاه علمی، امکانات کلیدی و شیوه‌های دسترسی به داده‌های CESSDA بررسی می‌شود.
جایگاه علمی
پایگاه داده CESSDA در نقشه راه «مجمع اروپایی راهبرد در پژوهش و نوآوری»[1] ثبت شده و به‌عنوان یکی از نهادهای پشتیبان علوم اجتماعی در سطح قاره شناخته می‌شود. بر اساس اطلاعات ارائه‌شده در این پایگاه داده، این کنسرسیوم با دریافت گواهی «CoreTrustSeal»[2]، استانداردهای بین‌المللی مربوط به کیفیت، اطمینان‌پذیری و نگهداری بلندمدت داده‌های پژوهشی را رعایت می‌کند. حضور فعال CESSDA در پروژه‌هایی نظیر «فضای ابری علم باز اروپا»[3] نشانگر نقش آن در توسعه زیرساخت‌های پژوهش باز و داده‌محور در اروپا است. این موقعیت موجب شده تا طیف قابل‌توجهی از دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و نهادهای سیاست‌گذار در کشورهای اروپایی از خدمات و منابع آن بهره ببرند.
ویژگی‌ها و امکانات کلیدی CESSDA
بر اساس آنچه در وب‌سایت این پایگاه داده آمده است، مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و امکانات کلیدی برای کنسرسیوم CESSDA برشمرده شده که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛
- دسترسی به داده‌های گسترده و تخصصی
پایگاه CESSDA مجموعه‌ای متنوع از داده‌های علوم اجتماعی را در حوزه‌هایی مانند سیاست، رفاه، آموزش، خانواده، مهاجرت، اشتغال و نگرش‌های عمومی گردآوری کرده است. این داده‌ها شامل انواع پیمایش‌های اجتماعی، مطالعات طولی، تطبیقی و کیفی هستند که به‌لحاظ ساختاری، امکان تحلیل در سطوح ملی و فراملی را برای پژوهشگران فراهم می‌کنند.
کاتالوگ داده‌های CESSDA که از اواخر سال ۲۰۱۸ به‌صورت آنلاین در دسترس قرار گرفته، بیش از چهل هزار مطالعه را پوشش می‌دهد. این سامانه علاوه بر جستجوی متنی در دو سطح پایه و پیشرفته، امکان فیلتر کردن نتایج بر اساس موضوع، سال، کشور، ناشر و زبان فایل‌های داده را نیز فراهم می‌کند. اطلاعات آن به‌صورت روزانه به‌روزرسانی می‌شود و کاربران از طریق هر مدخل به وب‌سایت منبع داده هدایت می‌شوند.
- منابع آموزشی تخصصی و حرفه‌ای
بر اساس اطلاعات منتشرشده، CESSDA مجموعه‌ای از منابع آموزشی را با هدف تقویت مهارت‌های داده‌محور در اختیار پژوهشگران قرار داده است. از جمله این منابع، راهنمای جامع مدیریت داده‌های پژوهشی (DMEG) است که به تبیین استانداردهای بین‌المللی در این حوزه می‌پردازد. همچنین، مجموعه‌ای از دوره‌های آموزشی، وبینارها و ویدئوهای آزاد در موضوعاتی همچون تحلیل آماری، روش‌های کیفی و ترکیبی، اخلاق پژوهش، مستندسازی داده‌ها و حفاظت از حریم خصوصی ارائه شده‌اند.
در همین زمینه، یکی از ویدئوهای آموزشی CESSDA به بررسی اهمیت شفافیت در پژوهش‌های علوم اجتماعی اختصاص دارد و ابزارها و اصولی را معرفی می‌کند که از منظر این کنسرسیوم، در ارتقای دسترسی‌پذیری و بازتولیدپذیری داده‌ها نقش دارند.
کاربرد پژوهشی
در سال‌های اخیر، اهمیت دسترسی شفاف، منسجم و ایمن به داده‌های علوم اجتماعی افزایش یافته است. پایگاه داده CESSDA اعلام کرده است که طراحی آن بر اساس استاندارد FAIR [4] انجام شده تا امکان استفاده مجدد، قابل‌اعتماد و مبتنی بر اصول اخلاقی از داده‌ها فراهم شود. بهره‌گیری از متاداده‌های استاندارد و شناسه‌های یکتای پایدار[5]، فرایند جست‌وجو و شناسایی داده‌ها را برای پژوهشگران تسهیل می‌کند؛ درحالی‌که سیاست‌های دسترسی، توازن میان حریم خصوصی، امنیت و نیازهای پژوهشی را مدنظر قرار می‌دهند.
مطابق با آنچه در اسناد رسمی این پایگاه آمده است، تعامل‌پذیری یکی از ارکان اساسی در ارتقای کیفیت داده‌ها به شمار می‌رود. این کنسرسیوم، با هدف هم‌راستا ساختن استانداردهای ملی، اعلام کرده است که می‌کوشد داده‌های گردآوری‌شده در کشورهای مختلف اروپایی را به‌گونه‌ای طراحی و مستندسازی کند که از همان ابتدا قابلیت مقایسه و تحلیل میان‌کشوری داشته باشند. به‌عنوان نمونه، از پیمایش‌هایی چون «پیمایش اجتماعی اروپا»[6] و «مطالعه سلامت، سالمندی و بازنشستگی در اروپا»[7] یاد شده است که به‌دلیل طراحی هدفمند از مراحل ابتدایی، زمینه را برای تولید داده‌هایی سازگار و انجام تحلیل‌های تطبیقی مؤثر در سطح فراملی فراهم کرده‌اند. در همین راستا، CESSDA از حرکت به‌سوی بهره‌گیری از تکنیک‌های «داده‌های باز پیوندی»[8] نیز سخن گفته است؛ رویکردی که اتصال منابع متنوعی چون مطبوعات، شبکه‌های اجتماعی، بیانیه‌های سیاسی و داده‌های پیمایشی را هدف قرار می‌دهد.
نحوه دسترسی و استفاده از داده‌های CESSDA
برای دسترسی به داده‌های CESSDA، کاربران ابتدا باید از طریق وب‌سایت این کنسرسیوم یا یکی از آرشیوهای ملی عضو، ثبت‌نام کرده و یک حساب کاربری ایجاد کنند. پس از آن، می‌توانید با جستجو در کاتالوگ جامع CESSDA، داده‌های مرتبط با حوزه پژوهش خود را بیابید. برخی داده‌ها به دلیل حساسیت یا قوانین خاص، نیازمند ارائه درخواست رسمی و دریافت تأییدیه هستند که در این مرحله باید هدف پژوهش را اعلام و با شرایط استفاده از داده‌ها موافقت کنید. پس از تأیید، امکان دانلود داده‌ها و استفاده از آن‌ها در پژوهش فراهم می‌شود. بر اساس آنچه در این پایگاه داده آمده، در تمامی مراحل، رعایت اصول اخلاقی، حفظ حریم خصوصی و ارجاع دقیق به منابع داده اهمیت بالایی دارد.
نحوه جست‌وجو و دسترسی به داده‌ها در پایگاه CESSDA، در قالب یک ویدیوی آموزشی به‌صورت عملی نمایش داده شده است که از طریق پیوند زیر در دسترس است:
نتیجه‌گیری
رشد الگوی علم باز، گسترش منابع داده‌ای جایگزین و تأکید فزاینده بر اشتراک‌گذاری داده‌ها، ضرورت آموزش مهارت‌های مربوط به توصیف و مستندسازی داده‌ها را برجسته‌تر ساخته است. در این چارچوب، پایگاه CESSDA در وب‌سایت رسمی خود به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های کلیدی علوم اجتماعی در اروپا معرفی شده است. این کنسرسیوم، با استناد به اصولی همچون استاندارد FAIR، هدف خود را تسهیل همکاری‌های علمی و تحلیل‌های تطبیقی فراملی اعلام کرده و چارچوب خود را الگویی برای توسعه زیرساخت‌های داده‌ای در سایر حوزه‌ها دانسته است.
منابع
Accordino, F., Pecoraro, F., & Luzi, D. (2025). CESSDA data catalogue: An opportunity to enhance data in social sciences. International Journal on Digital Libraries, 26(8).
Borgman, C. L., Scharnhorst, A., & Golshan, M. S. (2019). Digital data archives as knowledge infrastructures: Mediating data sharing and reuse. Journal of the Association for Information Science and Technology, 70(8), 888–904.
Dekker, R. (2020). Social data: CESSDA best practices. Data Intelligence, 2(1–2), 220–229.
Wittenburg, P., de Jong, F., van Uytvanck, D., Cocco, M., Jeffery, K., Lautenschlager, M., Thiemann, H., Hellström, M., Asmi, A., & Holub, P. (2020). State of FAIRness in ESFRI projects. Data Intelligence, 2(1–2), 230–237.
[1] European Strategy Forum on Research and Innovation
[2] «CoreTrustSeal»؛ یک گواهی بین‌المللی برای ارزیابی و اعتبارسنجی مخازن داده‌های پژوهشی است. این گواهی، نشان‌دهنده رعایت استانداردهای جهانی در زمینه کیفیت، اعتمادپذیری، نگهداری بلندمدت و دسترس‌پذیری داده‌هاست. دریافت این گواهی به معنای پایبندی سازمان مربوطه به اصول مدیریت حرفه‌ای داده، از جمله شفافیت، امنیت و قابلیت استفاده مجدد پژوهشی است.
[3] European Open Science Cloud
[4] استاندارد «FAIR»: اصولی برای مدیریت داده‌های علمی شامل قابل‌یافتن (Findable)، قابل‌دستیابی (Accessible)، قابل‌تعامل (Interoperable) و قابل‌استفاده مجدد (Reusable) بودن داده‌ها.
[5] Persistent Identifiers
[6] European Social Survey
[7] European Survey of Health, Aging and Retirement
[8] Linked Open Data
*به شیوه‌ای از انتشار داده‌های ساخت‌یافته در وب گفته می‌شود که با بهره‌گیری از استانداردهایی مانند URI، RDF و HTTP، امکان خوانش ماشینی و پیوند دادن داده‌ها به منابع دیگر را فراهم می‌کند. هدف اصلی آن، ایجاد شبکه‌ای از داده‌های قابل بازیافت و ترکیب‌پذیر میان دامنه‌های مختلف دانشی است.
