مایکل بوراووی؛ جامعه‌شناسی صنعتی در کارخانه

نویسنده: مهرناز رزاقی

مایکل بوراووی¹ به‌عنوان یک شخصیت برجسته در جامعه‌شناسی به‌ دلیل نوآوری‌هایی که در حوزه روش‌شناسی داشته، شهرت دارد. در مرکز پژوهش‌های بوراووی، تأکید بر روش قوم‌نگاری یا مردم‌نگاری² به‌عنوان ابزاری برای کشف پیچیدگی‌های ساختارهای اجتماعی، برجسته است. رویکرد مردم‌نگاری بوراووی تنها به مشاهده محدود نمی‌شود، او با مشارکت فعال در جوامع موردمطالعه، درک عمیق‌تری از واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی آن‌ها به دست می‌آورد. روش‌های بوراووی از محدودیت‌های دانشگاهی فراتر می‌رود و پلی بین پژوهش علمی و مشارکت اجتماعی ایجاد می‌کند.

مروری کوتاه بر برخی از آثار بوراووی

مایکل بوراووی، کارخانه‌های صنعتی را در بخش‌های مختلف جهان – زامبیا، شیکاگو، مجارستان و روسیه – از طریق «مشاهده مشارکتی»³ مطالعه کرده است. او در پروژه‌های مختلف خود سعی کرده – از نقطه‌نظر محل کار – ماهیت پسااستعماری، شیوه‌های جلب رضایت در سرمایه‌داری، اَشکال خاص آگاهی طبقه کارگر، سازمان‌دهی کارگری در سوسیالیسم دولتی و چالش‌های گذار از سوسیالیسم به سرمایه‌داری را تحلیل کند. او در طول زندگی حرفه‌ای خود با مارکسیسم درگیر بوده است و به دنبال بازسازی آن در پرتو پژوهش‌های خود بود. دستاوردهای مایکل بوراووی در جامعه‌شناسی در چندین اثر قابل‌توجه گنجانده شده است که رویکردهای روش‌شناسی متمایزی را برجسته می‌کنند؛

«رضایتِ تولید: تغییرات در فرایند کار تحت سرمایه‌داری انحصاری»⁴ (1979): این اثر تأثیرگذار، به پویایی فرایندهای کار در محیط‌های صنعتی می‌پردازد. بوراووی ده ماه به‌عنوان اپراتور ماشین در کارخانه‌ای در شیکاگو کار کرد تا به پرسش‌های متفاوت پاسخ دهد؛ چرا کارگران سخت کار می‌کنند؟ چرا کارگران به‌طور معمول به استثمار خود رضایت می‌دهند؟ او، این پژوهش مردم‌نگاری را در یک کارخانه انجام داد تا تعاملات پیچیده بین کارگران، مدیران و افراد دیگر را آشکار کند.

«سیاستِ تولید: رژیم‌های کارخانه‌ای در سرمایه‌داری و سوسیالیسم»⁵ (1985): بوراووی با تکیه بر پژوهش‌های پیشین خود، به بررسی مقایسه‌ای رژیم‌های کارخانه‌ایی در نظام‌های سرمایه‌داری و سوسیالیستی می‌پردازد. او با استفاده از «روش موردی گسترده»⁶، تفاوت‌های حوزه قدرت و کنترل را تحلیل می‌کند. او همچنین با توجه به عاملیت کارگری در زمینه‌های سیاسی-اجتماعی مختلف، بینش‌هایی را در مورد جلوه‌های متنوع فرایندهای کار ارائه می‌دهد.

«مردم‌نگاری نامحدود: قدرت و مقاومت در کلان‌شهر مدرن»⁷ (1991): این کتاب دامنه مردم‌نگاری را فراتر از محیط صنعتی برای کشف زندگی شهری و جنبش‌های اجتماعی گسترش می‌دهد. بوراووی بر اهمیت بازاندیشی و نقش مردم‌نگار در درک پویایی قدرت، ساختارهای اجتماعی و مقاومت در محیط‌های پیچیده شهری تأکید می‌کند. کتاب «مردم‌نگاری نامحدود» نقطه عطفی در مطالعات مردم‌نگاری به شمار می‌آید، زیرا بوراووی در آن نشان می‌دهد که مردم‌نگاری نه‌تنها ابزاری برای مطالعه جوامع صنعتی و کارگری، بلکه روشی کارآمد برای تحلیل روابط قدرت، مقاومت و هویت در بافت پیچیده شهری است.

روش‌شناسی

مایکل بوراووی، عمده روش‌شناسی خود را بر پایه مردم‌نگاری و «روش موردی گسترده» بنا نهاده است. بوراووی، بر اهمیت تعامل نزدیک پژوهشگر با محیط پژوهش و نقش بازاندیشی وی در تحلیل داده‌ها تأکید می‌کند. بوراووی با گسترش مردم‌نگاری به عرصه‌های شهری، صنعتی و جنبش‌های اجتماعی، نشان می‌دهد که پژوهش اجتماعی نه‌تنها ابزاری برای درک واقعیت، بلکه وسیله‌ای برای تغییر آن نیز به شمار می‌آید. روش‌شناسی او با تمرکز بر دیالکتیک میان نظریه و داده‌ها، مطالعه قدرت و مقاومت و بررسی جایگاه پژوهشگر، چارچوبی انتقادی برای فهم پدیده‌های اجتماعی ارائه می‌دهد. به‌عنوان نمونه، مایکل بوراووی در کتاب «رضایتِ تولید» از روش مردم‌نگاری برای بررسی پویایی پیچیده فرایندهای کار در یک کارخانه استفاده می‌کند. در ادامه با تکیه بر این اثر، شرحی مختصر از روش‌شناسی او ارائه می‌شود.

«روش موردی گسترده»: بوراووی خود را در محیط کارخانه غوطه‌ور می‌کند، نه‌فقط به‌عنوان یک ناظر، بلکه به‌عنوان یک شرکت‌کننده فعال در تعاملات روزانه. این تعامل گسترده، او را قادر می‌سازد تا جزئیات پیچیده فرایند تولید را فراتر از مشاهدات سطحی درک کند. از طریق مشارکت، او تحلیلی از پیچیدگی‌ها و پویایی قدرت، روابط کارگر-مدیر و زمینه‌های اجتماعی-اقتصادی ارائه می‌دهد. بوراووی از طریق روش موردی گسترده، نه‌تنها تجربیات زیسته کارگران را به تصویر می‌کشد، بلکه مکانیسم‌های اساسی رضایت، کنترل و مقاومت در سیستم تولید سرمایه‌داری را نیز بررسی می‌کند.

 «مثلث‌سازی روش‌ها»⁸: یکی از ویژگی‌های کلیدی در رویکرد روش‌شناسی مایکل بوراووی این است که در آن از ترکیب چندین روش جمع‌آوری داده‌ها برای تقویت اعتبار و دقت یافته‌های پژوهشی استفاده می‌کند. بوراووی در تلاش است تا مشاهدات میدانی خود را با مصاحبه‌های عمیق، نظرسنجی‌ها و تحلیل‌های تاریخی همراه ‌کند تا تصویری جامع‌تر و چندبعدی از پدیده‌های اجتماعی ارائه دهد. این مثلث‌سازی به او این امکان را می‌دهد که داده‌ها را از زوایای مختلف بررسی کند و به فهم عمیق‌تر و بهتر‌ی از فرایندهای کار در کارخانه‌ها و روابط اجتماعی در محیط‌های صنعتی دست یابد.

«بازاندیشی»⁹: بُعد محوری پژوهش‌های بوراووی، بازاندیشی، با تأکید بر خودآگاهی پژوهشگر و تصدیق نقش او در شکل دادن به فرایند پژوهش و تفسیر داده‌ها است. او دائماً به موقعیت، تعصبات و تعاملات خود در محیط کارخانه فکر می‌کرد و تشخیص می‌داد که چگونه حضور او ممکن است بر رفتارها و پاسخ‌های افراد موردمطالعه تأثیر بگذارد.

«پیوندهای خرد-کلان»¹⁰: بوراووی تجربیات و اقدامات فردی در داخل کارخانه را به ساختارهای اجتماعی بزرگ‌تر و روابط قدرت مرتبط می‌کند. او بررسی می‌کند که چگونه تعاملات در سطح خرد بین کارگران و مدیران توسط سیستم‌های سرمایه‌داری گسترده‌تر شکل می‌گیرد.

بوراووی از یک لنز مقایسه‌ای استفاده می‌کند و کارخانه‌ها را در هر دو زمینه سرمایه‌داری و سوسیالیستی بررسی می‌کند. این رویکرد مقایسه‌ای او را قادر می‌سازد تا درک کند چگونه سیستم‌های سیاسی-اجتماعی متفاوت بر فرایندهای کار، تجربیات کارگر، پویایی رضایت و مقاومت تأثیر می‌گذارند. او نشان می‌دهد که چگونه ایدئولوژی‌های سیاسی مانند سرمایه‌داری و سوسیالیسم، بر ساختارهای نهادینه‌شده، سبک‌های مدیریتی و حتی رفتارهای کارگری در این واحدهای تولیدی کوچک‌تر تأثیر می‌گذارند. بوراووی از طریق رویکرد روش‌شناسی خود در «سیاستِ تولید» نه‌تنها تحلیل مقایسه‌ای از رژیم‌های کارخانه‌ایی، بلکه درک عمیق‌تری از چگونگی شکل‌دهی نظام‌های سیاسی-اقتصادی به سازمان کار و تأثیرگذاری بر پویایی قدرت و مقاومت در جوامع مختلف ارائه می‌کند.

دستاوردها

تأثیرات مایکل بوراووی در جامعه‌شناسی و روش‌شناسی، قابل‌توجه است. آثار پیشگامانه او همراه با نوآوری روش‌شناسی، از طریق روش موردی گسترده، چشم‌انداز پژوهش جامعه‌شناختی را متحول کرد. بوراووی با تأکید بر تعامل و بازاندیشی همه‌جانبه، پژوهش‌های مردم‌نگارانه را تقویت کرد و درک عمیق‌تری را از قدرت، مقاومت و ساختارهای اجتماعی در زمینه‌های مختلف امکان‌پذیر ساخت. علاوه بر این، مفهوم‌سازی‌های او بر روش‌شناسی‌ در جامعه‌شناسی انتقادی و سیاست‌گذاری تأثیر گذاشت و دید جامع‌تری از ارتباط اجتماعی و دقت علمی این رشته‌ها را نمایان کرد. تحلیل‌های مقایسه‌ای ​​او از سازوکارهای کارخانه‌ای در سیستم‌های سیاسی-اجتماعی مختلف، نمونه‌ای از ادغام دیدگاه‌های کلان و خرد بود و چگونگی تأثیر ایدئولوژی‌های سیاسی بر پویایی کارگری را روشن کرد.

انتقادات و محدودیت‌ها

منتقدان مایکل بوراووی به چند جنبه از روش‌شناسی او انتقاد کرده‌اند. اولاً، روش موردی گسترده ممکن است از نظر تعمیم‌پذیری محدود باشد و نتایج به دست آمده از یک زمینه خاص، همیشه برای پدیده‌های اجتماعی گسترده‌تر قابل‌اعمال نباشد. ثانیاً، ملاحظات اخلاقی مرتبط با روش مشارکت‌کننده-ناظر مطرح شده است، چراکه ممکن است حضور فعال پژوهشگر در محیط تحقیق بر رفتار افراد تأثیر بگذارد و صحت داده‌ها را زیر سؤال ببرد. همچنین، برخی منتقدان معتقدند که درحالی‌که کار تجربی بوراووی قوی است، چارچوب‌های نظری او، به‌ویژه در حوزه‌های خارج از مطالعات کار، ممکن است فاقد عمق کافی باشد. در نهایت، بحث‌هایی در مورد سوگیری‌های سیاسی و ایدئولوژیک تحلیل‌های بوراووی، به‌ویژه در مقایسه سیستم‌های سرمایه‌داری و سوسیالیستی، مطرح شده که ممکن است بر تفسیرهای او تأثیر گذاشته باشد. بااین‌حال، این انتقادات از ارزش و تأثیر کارهای بوراووی در حوزه جامعه‌شناسی نمی‌کاهند و زمینه‌ساز اصلاحات بیشتر در این حوزه هستند.

نتیجه‌گیری

این نوشتار تأثیر قابل‌توجه دیدگاه‌های مایکل بوراووی در جامعه‌شناسی و روش‌شناسی را در برمی‌گیرد. بوراووی از طریق استفاده پیشگامانه خود از روش‌های نوآورانه چون روش موردی گسترده، از مرزهای سنتی در پژوهش‌های جامعه‌شناختی فراتر رفت و درک عمیق‌تری از ساختارهای قدرت و پویایی‌های اجتماعی در زمینه‌های صنعتی و مقایسه‌ای ارائه کرد. او در پژوهش‌هایش، تأکید برجسته‌ای بر روش مردم‌نگاری به‌عنوان ابزاری برای کشف پیچیدگی‌های ساختارهای اجتماعی داشته است. رویکرد او به مردم‌نگاری فراتر از مشاهده صرف است و شامل ادغام و مشارکت فعال در جوامع موردمطالعه می‌شود. تأکید او بر بازاندیشی، مشارکت اخلاقی و ادغام دیدگاه‌های کلان و خرد، جایگاه مهمی در رویکردهای جامعه‌شناسی معاصر دارد. با وجود تحسین‌های زیاد از آثار او، نقدهایی نیز مطرح شده است. این نقدها، هرچند برخی محدودیت‌ها در آثار او را برجسته می‌کنند اما تأثیرات و نوآوری‌های روشی او را کاهش نمی‌دهند و حتی موجب بسط و گسترش مطالعات بیشتر در این زمینه شده‌اند.

منابع

Burawoy, M. (2005). Third-wave sociology and the end of pure science. The American Sociologist, 36(3), 152–165.

Burawoy, M. (2009). The extended case method: Four countries, four decades, four great transformations, and one theoretical tradition. University of California Press.

Burawoy, M. (1982). Manufacturing consent: Changes in the labor process under monopoly capitalism. The University of Chicago Press.

Goldberg, A., & van den Berg, A. (2009). What do public sociologists do? A critique of Burawoy. Canadian Journal of Sociology, 34(3), 765–802.

1. Michael Burawoy ↩︎
2. Ethnography ↩︎
3. Participant observation
   ^* مشاهده مشارکتی، یکی از انواع روش‌های جمع‌آوری داده‌ها است که معمولاً در پژوهش‌های کیفی و مردم‌نگاری استفاده می‌شود. در این روش، پژوهشگر در فعالیت‌های روزانه سوژه‌های موردمطالعه غوطه‌ور می‌شود. هدف این روش، ثبت رفتار‌ها، انگیزه‌ها و امیال در گسترده‌ترین طیف است.این نوع روش‌شناسی در بسیاری از رشته‌ها، به‌ویژه انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، مطالعات ارتباطات، جغرافیای انسانی و روان‌شناسی اجتماعی به کار می‌رود. ↩︎
4. Manufacturing Consent: Changes in the Labor Process under Monopoly Capitalism ↩︎
5. The Politics of Production: Factory Regimes under Capitalism and Socialism ↩︎
6. Extended case method ↩︎
7. Ethnography Unbound: Power and Resistance in the Modern Metropolis ↩︎
8. Triangulation of Methods
   ^* برای مطالعه بیشتر به منبع زیر رجوع کنید:
   Carter, N., Bryant-Lukosius, D., DiCenso, A., Blythe, J., & Neville, A. J. (2014). The use of triangulation in qualitative research. Oncology Nursing Forum, 41(5), 545-547. ↩︎
9. Reflexivity ↩︎
10. Macro-Micro Linkages ↩︎