علم باز؛‌جنبشی جدید در پژوهش

نویسنده: علی رجب‌زاده

در مسیر پژوهش‌های دانشگاهی یا مطالعات مستقل، پژوهشگران اغلب با پرسش‌هایی اساسی و علمی مواجه می‌شوند و با شناسایی خلأها و نیازهای پژوهشی، به عمق موضوع ورود می‌کنند. معمولاً فرآیند تحقیق به جمع محدودی از اساتید راهنما، مشاوران و حلقه‌ای از پژوهشگران معطوف می‌شود و نتایج در قالب مقاله یا رساله به مخاطب ارائه می‌گردد. در نگاه نخست، این روند ممکن است بدون ایراد به نظر برسد؛ اما اگر به نتایج پژوهشی برخورد کنید که با یافته‌های قبلی مغایرت دارد یا داده‌های آن مورد تردید است، شاید این پرسش در ذهن شکل بگیرد که چگونه می‌توان صحت و اعتبار آن را سنجید؟ این دغدغه‌ها، به‌ویژه با افزایش گزارش‌های مرتبط با تقلب‌های علمی و کاهش اعتماد عمومی به تحقیقات، بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کنند.

علم باز چیست؟

در سال‌های اخیر، مفهوم «علم باز» (Open Science) به‌عنوان راهکاری برای مقابله با چالش‌های موجود در دسترسی و شفافیت علمی مطرح شده و توجه بسیاری از محافل علمی را به خود جلب کرده است. این جنبش بر آن است تا فرآیندهای پژوهشی را شفاف ساخته و امکان دسترسی عمومی به مراحل مختلف پژوهش را تسهیل کند. علم باز شامل به اشتراک‌گذاری داده‌های پژوهشی، یادداشت‌های آزمایشگاهی و دیگر جزئیات فرآیند تحقیقاتی می‌شود. به عبارت دیگر، این رویکرد تلاش می‌کند تا امکان استفاده مجدد، بازتوزیع و بازتولید تحقیقات را برای پژوهشگران و علاقه‌مندان فراهم کند. در راستای تحقق این هدف، بسیاری از پژوهشگران و نهادهای علمی حامی این جنبش در پی توسعه ابزارها و چارچوب‌هایی هستند که شفافیت فرآیندهای علمی را تضمین کنند. از جمله برجسته‌ترین این تلاش‌ها می‌توان به چارچوب علم باز (Open Science Framework یا OSF) اشاره کرد که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نمونه‌ها در زمینه مدیریت و شفاف‌سازی فرآیندهای پژوهشی شناخته می‌شود.

چرا  علم باز مفید است؟

مزایای علم باز تنها به افزایش شفافیت محدود نمی‌شود. این رویکرد می‌تواند با کاهش دوباره‌کاری‌ها و بهینه‌سازی استفاده از داده‌ها، بهره‌وری فرایندهای پژوهشی را به‌طور چشمگیری افزایش دهد. شفافیت بیشتر همچنین نقش مهمی در تشخیص تقلب‌های علمی دارد و از پنهان ماندن سوءرفتارهای پژوهشی جلوگیری می‌کند. فرض کنید یک پژوهشگر آگاه باشد که تمامی مراحل تحقیق او، از جمع‌آوری داده‌ها تا تحلیل نتایج، در معرض دید جامعه علمی و عموم قرار دارد؛ در چنین شرایطی، او انگیزه بیشتری برای دقت و صداقت در کار خود خواهد داشت.

علاوه بر این، شفافیت در پژوهش‌ها به جامعه علمی این امکان را می‌دهد که یافته‌های یک تحقیق را با دقت بیشتری ارزیابی کرده و به این ترتیب کیفیت و اعتبار آن‌ها را ارتقا بخشد. این مسئله همچنین منجر به افزایش اعتماد عمومی به نتایج پژوهش‌ها می‌شود؛ زیرا وقتی افراد بدانند که داده‌ها و روش‌های پژوهشی در دسترس و قابل بررسی هستند، اعتماد بیشتری به نتایج علمی خواهند داشت. از این رو، علم باز نقشی اساسی در تقویت ارتباط میان پژوهشگران و جامعه ایفا می‌کند و حتی می‌تواند جمع‌آوری داده‌ها و همکاری‌های علمی را تسهیل نماید.

چارچوب علم باز

در راستای گسترش و تقویت علم باز، نهادها و سازوکارهای متعددی در سراسر جهان به فعالیت مشغول‌اند که یکی از اثرگذارترین آن‌ها «چارچوب علم باز» (Open Science Framework) یا به اختصار OSF است. این پلتفرم رایگان و متن‌باز که توسط «مرکز علم باز» (Center for Open Science) توسعه یافته، از پژوهشگران در مدیریت و انتشار تمام چرخه تحقیق، از برنامه‌ریزی اولیه و جمع‌آوری داده‌ها تا تحلیل و انتشار نتایج، پشتیبانی می‌کند. هدف نهایی OSF ارتقای شفافیت، یکپارچگی و قابلیت بازتولید پژوهش‌های علمی در تمامی حوزه‌هاست.

ویژگی‌های کلیدی OFS

1.  مدیریت پروژه: این پلتفرم امکان مدیریت دقیق پروژه‌های پژوهشی را فراهم می‌کند. با استفاده از قابلیت «کنترل نسخه» (Version Control)، پژوهشگران می‌توانند تغییرات و ویرایش‌ها را به ترتیب زمانی ثبت کرده و در صورت نیاز به نسخه‌های قبلی بازگردند.
2. همکاری با دیگران: OSF این امکان را به پژوهشگران می‌دهد تا همکاران را به پروژه‌های خود اضافه کرده و سطوح دسترسی متفاوتی برای هر فرد تعیین کنند. این ویژگی به تسهیل همکاری‌های بین‌المللی و بین‌رشته‌ای کمک شایانی می‌کند.
3. ذخیره و اشتراک‌گذاری داده‌ها: این پلتفرم ذخیره‌سازی امن داده‌ها و یافته‌ها را ممکن می‌سازد و پژوهشگران می‌توانند تصمیم بگیرند که چه زمانی و به چه شیوه‌ای این داده‌ها را منتشر کنند. این انعطاف‌پذیری به آن‌ها اجازه می‌دهد تا یافته‌های خود را به‌صورت مرحله‌ای یا کامل با دیگران به اشتراک بگذارند.
4. یکپارچگی با سایر ابزارها: OSF با ابزارهای مختلف مدیریت منابع و فضاهای ابری مانند «مندلی» (Mendeley)، «زوترو» (Zotero)، «دراپ‌باکس» (Dropbox) و «گیت‌هاب» (Github) یکپارچه شده است و استفاده از این ابزارها را تسهیل می‌کند.
5.  ثبت اولیه و شفافیت: یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد OSF امکان ثبت اولیه پژوهش همراه با برچسب زمانی (Timestamp) است. این قابلیت به پژوهشگران کمک می‌کند تا پیش از جمع‌آوری داده‌ها، برنامه تحقیق و فرضیه‌های خود را به‌طور رسمی ثبت کنند و از تغییرات غیرمجاز در طرح تحقیق جلوگیری کنند.
6. تحلیل و تعقیب اثرگذاری: OSF امکان تحلیل اثرگذاری تحقیق پس از انتشار را فراهم می‌کند. این شامل آمار بازدیدها، دانلودها و ارجاعات به مقاله یا داده‌های پژوهشی است که می‌تواند در ارزیابی میزان اثرگذاری و اعتبار علمی تحقیق کمک کند.

جمع‌بندی

علم باز یا Open Science یک رویکرد تحول‌آفرین در حوزه تحقیق و دانشگاه است که بر شفافیت، دسترسی‌پذیری و همکاری تأکید دارد. این رویکرد با ارائه فرایندها و داده‌های پژوهشی به‌صورت عمومی، شفافیت را تقویت کرده و اعتماد جامعه علمی و عمومی را افزایش می‌دهد، همچنین از وقوع تقلب و سوءاستفاده‌های علمی جلوگیری می‌کند. دسترسی آزاد به داده‌ها و روش‌ها به پژوهشگران امکان تولید مجدد و اعتبارسنجی یافته‌ها را می‌دهد منجر به ارتقای اعتبار علمی پژوهش‌ها می‌گردد. علم باز با تسهیل همکاری بین رشته‌ای، اشتراک‌گذاری داده‌ها و دیدگاه‌ها، منجر به نوآوری و پیشرفت سریع‌تر در زمینه‌های مختلف می‌شود. این رویکرد با کاهش دوباره‌کاری و استفاده بهینه از داده‌های موجود، فرایند تحقیق را کارآمدتر و هزینه‌ها را کاهش می‌دهد. همچنین، دسترسی عمومی به دانش علمی، آگاهی شهروندان را افزایش داده و تصمیم‌گیری‌های آگاهانه‌تری را تشویق می‌کند و از برنامه‌های آموزشی حمایت کرده و منابع علمی گسترده‌ای را در اختیار دانش‌آموزان و معلمان قرار می‌دهد. علم باز دسترسی به دانش علمی را دموکراتیزه کرده و به پژوهشگران  مؤسسات کم‌درآمدتر و کشورهای در حال توسعه اجازه مشارکت در گفتگوی جهانی علمی را می‌دهد که باعث تنوع دیدگاه‌ها و ایده‌ها در تحقیق می‌شود. پژوهش‌های شفاف و قابل دسترس برای سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد ضروری است و علم باز به سیاست‌گذاران امکان می‌دهد که تصمیمات خود را بر اساس شواهد معتبر و بررسی شده بگیرند که منجر به تصمیم‌گیری‌های بهتری برای جامعه می‌شود. در مجموع، علم باز نقشی اساسی در افزایش صداقت، کارایی و تاثیرگذاری پژوهش‌های علمی دارد و با ترویج فرهنگ شفافیت و همکاری، دانش را به پیش برده و به نفع جامعه عمل می‌کند. اگرچه کسانی که قصد تقلب دارند، هنوز راهی برای دور زدن پیدا می‌کنند.