نویسنده: مهرناز رزاقی

در سال 1946، دولت ایالات متحده با انجام آزمایشهای علمی غیراخلاقی، بیش از پنج هزار نفر از مردم گواتمالا را به بیماریهای مقاربتی آلوده کرد. هدف این آزمایشها یافتن راهحلهایی برای درمان بیماریهای مقاربتی بود، اما نهتنها بسیاری از شرکتکنندگان درمان نشدند، بلکه اثربخشی روشهای پیشگیرانه نیز تأیید نشد. در ظاهر، انگیزه آمریکا از این آزمایشها، گسترش دانش پزشکی و بهبود روشهای درمانی بود. این تجربه نشان داد که حتی در شرایطی که امنیت ملی بهانهای برای پژوهشهای علمی باشد، رعایت اخلاق پژوهش و حقوق انسانی ضروری است.
طراحی و اجرای آزمایشهای گواتمالا
در طول جنگ جهانی دوم، شیوع بیماریهای مقاربتی میان سربازان، دانشمندان آمریکایی را به انجام پژوهشهایی برای یافتن درمانهای مؤثر سوق داد. در دهه 1940 مشخص شد که پنیسیلین میتواند علائم سفلیس را درمان کند، اما میزان پایداری اثر آن و قابلیت استفادهاش برای سایر بیماریهای مقاربتی همچنان نامشخص بود. بر همین اساس، انجام آزمایشهایی در گواتمالا پیشنهاد شد. این پژوهش در یک بیمارستان 300 تختخوابی در گواتمالا انجام شد؛ شهری که گروههای آسیبپذیری همچون زندانیان را در خود جای داده بود. هدایت این آزمایشها بر عهده جان سی. کاتلر از «سرویس بهداشت عمومی ایالات متحده» بود و با همکاری پزشکان محلی گواتمالا و حمایت دولت این کشور اجرا شد. در این مطالعه، حدود 1308 نفر، در بازه سنی بین 10 تا 72 سال، بهطور عمدی در معرض بیماریهای مقاربتی قرار گرفتند. علاوه بر این، آزمایشهای سرولوژی برای بررسی واکنش سیستم ایمنی بدن روی 5128 نفر انجام شد.
حقیقت افشا میشود
این آزمایشها تا اوایل دهه 2000 میلادی، بهعنوان یک رویداد ناشناخته در تاریخ پزشکی ایالات متحده باقی ماند. پس از مرگ کاتلر در سال 2003، سوزان ام. ریوربی، مورخ آمریکایی، پژوهشهایی را درباره اسناد اصلی کاتلر که در دانشگاه پیتسبورگ نگهداری میشد، آغاز کرد. او مقالات منتشرنشدهای در رابطه با این آزمایشها در گواتمالا یافت که شامل آلوده کردن مردان و زنان در زندان، پادگان ارتش، بیمارستان روانی و موارد دیگر بود و این روند پنهان نگه داشته شده بود. ریوربی، یافتههای خود را در سال 2010 گزارش کرد. طرح ایالات متحده، نقض صریح قوانین جاری گواتمالا به شمار میرفت و در پی آن، دولت ایالات متحده مجبور به عذرخواهی از مردم گواتمالا شد.
توصیههایی در رابطه با اخلاق پژوهش
آزمایشهای گواتمالا یادآور این واقعیتاند که جمعیتهای آسیبپذیر همواره در معرض خطر سوءاستفاده توسط پژوهشگران و نهادهای مسئول قرار دارند. کمیسیون ریاستجمهوری ایالات متحده، پس از بررسی این رویداد، پنج توصیه کلیدی برای تضمین رعایت اخلاق در پژوهش ارائه کرد؛
- احترام به شرکتکنندگان و جوامع آنان؛ پژوهشگران باید در تمام مراحل طراحی و اجرای کارآزماییهای بالینی، حقوق و کرامت افراد و جوامع را رعایت کنند. احترام به استانداردها و شیوههای فرهنگی هر جامعه از طریق مشارکت فعال و تعامل نزدیک با اعضای آن، راهکاری مؤثر برای نشان دادن این تعهد است.
- گفتوگوی بینالمللی؛ همکاری پایدار میان دولتها و نهادهای بینالمللی برای حفظ حقوق و امنیت شرکتکنندگان در پژوهشهای انسانی امری حیاتی است و باید بهعنوان یک اصل بنیادین مورد توجه و پیگیری قرار گیرد.
- افزایش شفافیت و پاسخگویی؛ برای جلوگیری از تخلفات اخلاقی، ضروری است که نظارت بر روند انجام پژوهشها تقویت شود. همه پژوهشهای پر ریسک باید بهطور رسمی ثبت شوند و نتایج آنها مورد بررسی دقیق قرار گیرند تا پاسخگویی پژوهشگران و مؤسسات تضمین شود.
- مکانیسمهای جبران خسارت؛ دولتها باید سازوکارهایی برای جبران آسیبها و صدمات ناشی از پژوهشهای انسانی ایجاد و اجرایی کنند.
- هماهنگسازی قوانین و مقررات؛ تلاش برای هماهنگسازی و تفسیر قوانین موجود و تدوین مقررات جدید باید در اولویت قرار گیرد تا از تکرار تخلفات مشابه جلوگیری شود.
درسهای و پیامدهای آزمایش گواتمالا برای پژوهشگران
۱. رضایت آگاهانه بهعنوان یک اصل بنیادین؛ نبود رضایت آگاهانه در آزمایشهای گواتمالا، بیانگر نقضی جدی در اصول اخلاقی است. شرکتکنندگان نه از هدف پژوهش آگاه بودند و نه فرصتی برای رد کردن مشارکت داشتند. امروزه، رضایت آگاهانه بهعنوان سنگ بنای پژوهشهای اخلاقی شناخته میشود و تضمین میکند که افراد قبل از مشارکت، از خطرات و مزایای احتمالی آگاه باشند. این اصل که در اسنادی مانند کد نورنبرگ (1947) و بعدها در گزارش بلمونت (1979) ثبت شده، از کرامت و حق خودمختاری افراد محافظت میکند.
۲. محافظت از جمعیتهای آسیبپذیر؛ این آزمایشها از گروههای حاشیهنشین، از جمله بیماران روانی و زندانیان، سوءاستفاده کردند؛ افرادی که فاقد اختیار لازم برای مقاومت بودند. گروههای آسیبپذیر که اغلب از منابع و حمایت اجتماعی محدودی برخوردارند، نیاز به محافظت بیشتری در پژوهشها دارند. چارچوبهای اخلاق زیستی امروز بر اصل عدالت تأکید دارند و خواستار برخورد عادلانه با شرکتکنندگان، بدون توجه به وضعیت اقتصادی، ملیت یا شرایط سلامت آنها هستند.
۳. اصل «ﻋﺪم آﺳﻴﺐرﺳﺎﻧﻲ»؛ آلودهسازی عمدی افراد به بیماریها و رها کردن بسیاری از آنها بدون درمان، نقض آشکار اصل پزشکی «عدم آسیبرسانی» است. پژوهشگران از نظر اخلاقی موظفاند خطرات را به حداقل برسانند و از ایجاد رنج غیرضروری جلوگیری کنند. آزمایشهای گواتمالا نمونهای تلخ از مواردی است که در آن منافع بر رفاه و کرامت انسانی سایه میافکند.
۴. نژادپرستی و امپریالیسم اخلاقی؛ تصمیم برای اجرای این آزمایشها در گواتمالا، پس از عدم موفقیت در اجرای اخلاقی آنها در ایالات متحده، نمایانگر نژادپرستی سیستماتیک و نوعی امپریالیسم اخلاقی است که در آن ارزشهای انسانی قربانی منافع پژوهشی میشوند. پژوهشگران با کماهمیت شمردن جان شهروندان گواتمالا، نشان دادند که چگونه نابرابری قدرت میان کشورها میتواند زمینهساز استثمار و بیعدالتی شود. پژوهشهای اخلاقی باید فراتر از مرزها رفته و حقوق جهانی انسانها را، بدون در نظر گرفتن جغرافیا یا نژاد، حفظ کند.
۵. تأثیرات بلندمدت بیاخلاقی علمی؛ افشای این آزمایشها باعث بیاعتمادی عمیق به نهادهای پزشکی و بهداشت عمومی شد، بهویژه در میان جوامع حاشیهنشین. این بیاعتمادی همچنان مانع از موفقیت طرحهای بهداشتی، از جمله واکسیناسیون و آزمایشهای بالینی میشود. پرداختن به اشتباهات گذشته از طریق شفافیت، آموزش و پاسخگویی برای بازسازی اعتماد ضروری است.
جمعبندی
آزمایشهای گواتمالا بهعنوان نمونهای از نقض جدی اصول اخلاقی در تاریخ پزشکی به شمار میروند که در آن حقوق اساسی شرکتکنندگان در تحقیقات بهطور آشکار نادیده گرفته شد. آلودهسازی عمدی افراد آسیبپذیر بدون کسب رضایت آگاهانه از آنان، نشاندهنده این است که چگونه به بهانه پیشرفت علمی، عدالت و کرامت انسانی پایمال میشود. این رویداد بر لزوم تصویب مقررات سختگیرانه و نظارت مستمر جهت جلوگیری از وقوع تخلفات مشابه تأکید میکند. رعایت اصول اخلاقی، بهویژه احترام به اراده فردی و عدالت، در هر پژوهشی باید در اولویت باشد. تنها با تعهد به این اصول میتوان اطمینان حاصل کرد که پیشرفت علمی همواره در راستای صداقت، شفقت و کرامت ذاتی انسان پیش میرود.
منابع
Reverby, S. M. (2011). “Normal exposure” and inoculation syphilis: A PHS “Tuskegee” doctor in Guatemala, 1946-1948. Journal of Policy History, 23(1), 6-28.
U.S. Presidential Commission for the Study of Bioethical Issues. (2011). Ethically impossible: STD research in Guatemala from 1946 to 1948. U.S. Presidential Commission for the Study of Bioethical Issues. From:
https://law.stanford.edu/wp-content/uploads/2011/09/EthicallyImpossible_PCSBI_110913.pdf
U.S. Presidential Commission on Bioethical Issues. (2011). Moral science: Protecting participants in human subjects research. U.S. Presidential Commission for the Study of Bioethical Issues. From:
https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(11)61884-9/abstract