معرفی مرور سیستماتیک
مرور سیستماتیک یکی از رویکردهای مرور ادبیات در مورد یک موضوع خاص است که به دو دلیل عمده به وجود آمد. اولین دلیل، آن بود که مرور ادبیات به شکل قدیمی فرایندهای صریح و عینی نداشت و به همین جهت سوگیریهای مرورکننده در فرایند مرور داخل میشد. دلیل دوم از نیاز موجود در مورد اقدامهای عملی ناشی میشد؛ مرور سیستماتیک در حوزه پزشکی توانسته بود نتایج تحقیقات در مورد یک موضوع (مثلاً یک درمان خاص) را کنار هم بگذارد و بر طبق همه شواهد جمعشده توصیه مشخصی درباره آن به پزشکان بکند. از آن جا که چنین چیزی در صورت امکان در مورد سیاستگذاریهای اجتماعی فوقالعاده مطلوب است مرور سیستماتیک ارزش فراوانی برای تصمیمگیران داشت.
به این ترتیب رویکردی سیستماتیک در مرور ادبیات شکل گرفت که از گامهای زیر تشکیل میشد:
1- در ابتدا باید غرض از مرور را مشخص کرد تا معلوم شود در چه محدوده و گسترهای باید به دنبال ادبیات موضوع بود؛ یعنی باید صراحتاً مشخص کرد که هدف از مرور و به عبارتی مسأله تحقیق چیست.
2- سپس باید منابع تحقیقاتی مربوط – تحقیقاتی که در محدوده گام قبل میگنجد – را جستوجو کرد. روش جستوجو باید به طور واضح اعلام شود؛ مثلاً باید مشخص شود که جستوجو در بین چه منابعی صورت گرفته است. آیا فقط به ژورنالهایی رجوع شده است که روش همتاداوری در آنها به کار میرود؟ با این که جستوجو در این مقالات با استفاده از کلمات کلیدی به راحتی صورت میگیرد اما در این صورت مقدار زیادی از پژوهشهای مرتبط (در کتابها، مقالات کنفرانسی و …) نادیده گرفته شدهاند. بنابراین در این مرحله سعی میشود که همه پژوهشهایی که به نوعی با مسأله تحقیق در ارتباطاند جمعآوری شود.
3- در این گام تحقیقات جمعآوری شده در مرحله قبل ارزیابی و طبقهبندی میشوند. اگر مرورکننده به دنبال تحقیقاتی باشد که در یک برهه زمانی خاص و یا یک محدوده جغرافیای خاص انجام شده است همه این پژوهشها به کار نمیآیند. پس تحقیقات باید در این مرحله غربال شوند تا دقیقاً مرتبط با هدف مرور باشند. به علاوه ممکن است پژوهشهای باقیمانده در یک سطح کیفی نباشند. محقق در اینجا معیارهای خاص ارزیابی خود را معرفی میکند و طبق این معیارها به رتبهبندی ارزشی مقالات میپردازد. مثلاً در حوزه پزشکی مهمترین مقالات در مورد کاربرد یک شیوه درمان آنهایی هستند که در تحقیقاتشان از روش آزمایش کنترلشده تصادفی استفاده شده است. پس همه تحقیقات در یک سطح از اهمیت نیستند.
4- در گام آخر مرورکننده با تحلیل هر تحقیق به صورت جداگانه بالأخره نتایج آنها را با یکدیگر ترکیب میکند. برای این کار باید پروتکلی رسمی معین شود و طبق آن ویژگیهای هر تحقیق تعیین شود: زمان اجرا، مکان، اندازه نمونه استفاده شده، روشهای جمعآوری داده، یافتههای اصلی و … . در صورتی که نتیجه تحقیقات دادههای کمّی داشته باشد برای تحلیل آنها از روش فراتحلیل استفاده میشود و برای جمعبندی دادههای کیفی میتوان روایتی از آنها در جدولهای خلاصهسازی ارائه داد.
چالشهای مرور سیستماتیک
مرور سیستماتیک به خاطر شفافیت معیارهای ارزیابی و پروتکلهایش در حوزههای فراوانی کاربرد دارد؛ برای مثال در حوزه پزشکی میتواند تأثیرات عملی یک دارو را در موقعیتهای گوناگون کنار هم بگذارد و صراحتاً کارایی و عدم کارایی یا فواید و مضرات آن را مشخص کند و بنابراین در عمل راهگشا باشد. اما مباحث علوم اجتماعی در قالب کارایی یک درمان خلاصه نمیشود. به همین خاطر ممکن است در برخی حوزههای خاص مانند سیاست اجتماعی، مرور سیستماتیک راهنمای ما در عمل باشد اما در همه حوزههای علوم اجتماعی انتظار توصیه از آن نمیرود. بنابراین اولین چالش بزرگ مرور سیستماتیک مربوط به گام چهارم است و این گونه بیان میشود که در اغلب تحقیقات کیفی علوم اجتماعی، محققان به دنبال تأثیرات و نتایج یک متغیر مستقل نیستند؛ پس کنار هم گذاشتن آنها در خیلی از موارد تقریباً ناممکن است زیرا بررسی یک موضوع در فرمت خاصی صورت نمیگیرد. البته این عیب با به وجود آمدن روشهای تحلیل کیفی در مرور ادبیات در حال برطرف شدن است.
چالش دوم مرور سیستماتیک که به مورد قبلی هم مربوط است و بیشتر در گام دوم ظهور پیدا میکند ناشی از آن است که اساساً توافق کمی بین محققان علوم اجتماعی بر روی سؤالات اساسی وجود دارد. نه تنها شکل و فرمت تحقیقات در مورد یک موضوع متفاوت است، تنوع زیادی در رویکردهای اتخاذشده وجود دارد. بنابراین پیدا کردن همه موضوعاتی که به نحوی مربوط به موضوع مورد نظر ما باشند کاری بسیار زمانبر و طاقتفرساست و در صورتی که مرور خود را فقط به یک رویکرد و یا روش محدود کنیم ارزش مرور ما پایین میآید.
چالش سوم در گام سوم رخ میدهد: معیارهای ارزیابی و وزندهی یافتههای مقالات مختلف نشانی از غیر سیستماتیک بودن در خود دارد؛ این که چه مقالاتی در رابطه با موضوع مهم و یا مرتبط باشند تا حدی (هر چند کم) به صورت ذهنی و به دلخواه مرورکننده تعیین میشود.
