مزایا و چالش‌های استفاده از نرم‌افزار زوم در پژوهش‌های کیفی: تجربیات پژوهشگران و شرکت‌کنندگان

نویسنده: مهرناز رزاقی

ویراستار: علی رحمتی

مقدمه

پیشرفت فن‌آوری در عرصۀ ارتباطات، افق جدیدی را برای پژوهش‌های کیفی باز کرده‌است. در این میان، نرم‌افزار زوم (پلتفرمی نو برای ویدئوکنفرانس) دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که آن را به گزینه‌ای جذاب برای پژوهشگران کیفی تبدیل کرده‌است. این مقاله، با تکیه بر شمار اندکی از دیدگاه‌های پژوهشگران و مشارکت‌کنندگان در حوزۀ مطالعات بهداشت، تجربۀ استفادۀ آنان‌ را از وب و برنامۀ ویدئوکنفرانس زوم بررسی کرده‌است. این نوشتار به افزایش آگاهی پیرامون گزینه‌های روش‌شناختی که در دسترس پژوهشگران کیفی است، کمک کرده و توصیه‌های عملی را برای کاربردهای آینده ارائه می‌کند.

اهمیت نرم‌افزار زوم

زوم یک سرویس ویدئوکنفرانس مبتنی‌بر فضای ابری است که قابلیت‌هایی مانند جلسه‌های آنلاین، خدمات پیام‌رسانی گروهی و ضبط امن جلسه را ارائه می‌دهد. همانند برنامۀ اسکایپ، زوم توانایی برقراری ارتباط در زمان‌ها و مکان‌های متفاوت ازْطریق رایانه، تبلت یا دستگاه تلفن همراه را دارد. مزیت کلیدی زوم، توانایی ضبط و ذخیرۀ ایمن جلسهْ بدون استفاده از نرم‌افزار دیگر است. سایر ویژگی‌های امنیتی مهم این برنامه عبارت‌اند از:

1. احراز هویت خاص کاربر

2. رمزگذاری بی‌درنگ جلسه و امکان پشتیبان‌گیری (Back Up از موارد ضبط‌شده در فضای ابری یا درایوهای متصل به رایانه که سپس می‌توانند به‌طور ایمن به‌منظور همکاری به اشتراک گذاشته شوند).

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد زوم، کیفیت بالای ضبط است؛ به‌گونه‌ای‌که کیفیت اینترنت، کم‌ترین تأثیر را بر آن می‌گذارد و صدای هر طرف گفت‌وگو به‌صورت مجزا نیز ضبط می‌شود.

روش تحقیق

پژوهشگران ابتدا قصد داشتند که از استرالیای جنوبی، حدود ۱۰ تا ۳۲ پرستار را برای شرکت در چند گروه متمرکز¹، به‌صورت حضوری یا مجازی استخدام کنند. گام اول آن‌ها ازْطریق شبکه‌های بهداشتی محلی تسهیل شد تا استراتژی استخدام «گلولۀ برفی²» دنبال شود. استخدام اولیهْ به‌آرامی پیش رفت و درنتیجه، تعداد افراد برای گروه‌های متمرکز کافی نبود. بنابراین به‌منظور حفظ پرستارانی که در آن مقطع اعلام آمادگی کرده بودند، پژوهشگران شروع به انجام مصاحبه‌های مجازی کردند. آن‌ها پیش‌بینی کردند که با استفاده از نرم‌افزار آنلاین، بتوانند تجربۀ مصاحبه‌های حضوری را تکرار کنند.

دو پژوهشگر ازْطریق زوم با شرکت‌کنندگان مصاحبه کردند. تمام مصاحبه‌ها به‌صورت صوتی و تصویری ضبط شد و شرکت‌کنندگان پیش‌از مصاحبهْ رضایت خود را به‌صورت شفاهی تأیید کردند. در پایان مصاحبه، از شرکت‌کنندگان چهار پرسش تشریحی درمورد تجربه‌شان از استفاده از زوم پرسیده و از آن‌ها خواسته شد تا جنبه‌های فنی و کلیدی زوم (کیفیت ویدیو، کیفیت صدا و تأخیر) را ارزیابی کنند. شناسه‌های منحصربه‌فرد برای هر شرکت‌کننده به‌منظور ارجاع در فرایند پژوهش و محافظت از محرمانه‌‌بودن داده‌ها اعمال شد.

همۀ مصاحبه‌ها با استفاده از یک شخص ثالث برای تجزیه‌وتحلیل دقیق، به‌طور حرفه‌ای، پیاده‌سازی شد. دو پژوهشگر نیز تجربه‌های خود را از انجام هر مصاحبه با استفاده از یک فرم ارزیابی استاندارد ارائه کردند. یک پژوهشگر دیگر، پاسخ‌ها به پرسش‌های نظرسنجی را از‌نظر جمعیت‌شناختی، گردآوری و آمار توصیفی را برای نمونه‌ها محاسبه کرد. یکی دیگر از اعضای تیم پژوهش نیز، به‌طور مستقل، چهار پاسخ تشریحی را با استفاده از تحلیل محتوا و توصیف کیفی بررسی و با یک پژوهشگر دیگر برای بحث و مقایسه تفاسیر گفت‌و‌گو کرد. سرانجام، پاسخ‌ها با مقیاس لیکرت (Likert scale) تجزیه‌وتحلیل شد و آمار توصیفی با استفاده از نرم‌افزار اکسل تولید گردید.

مزایای استفاده از زوم

به‌طورکلی، میان پژوهشگران و شرکت‌کنندگان، توافق وجود داشت که زوم روشی مفید برای انجام مصاحبه‌های کیفی است. بیشتر شرکت‌کنندگان (69%) زوم را به‌عنوان روش ارجح درْمقایسه با مصاحبۀ حضوری، تلفن یا سایر پلتفرم‌های ویدئوکنفرانس شناسایی کردند. پژوهشگران و مصاحبه‌شوندگان، چند نکته را به‌عنوان مزایای کلیدی استفاده از زوم برای مصاحبۀ کیفی گزارش کردند: ارتباط، راحتی، سادگی و کاربرپسندبودن.

بسیاری از شرکت‌کنندگان (69%) دریافتند که زوم در ایجاد و حفظ رابطه با پژوهشگر، درْمقایسه با رسانه‌های ارتباطی «غیربصری» مانند تلفن یا ایمیل، مفیدتر است. پژوهشگران به توانایی مشاهدۀ نشانه‌های غیرکلامی مانند حالت‌های چهره برای تعامل و ایجاد اعتماد در زوم اشاره کردند. در برخی موارد، پژوهشگران توانایی دیدن صورت شرکت‌کنندگان و پاسخ به زبان بدن آن‌ها را برای شروع و هدایت بحث‌های پرجنب‌وجوش و جذاب را پراهمیت می‌دانستند. تعدادی از شرکت‌کنندگان (44%) به‌طور خودجوش از صفحۀ نمایش زوم و گزینه‌های اشتراک‌گذاری فایل به‌عنوان مزایای قابل‌توجهی یاد کردند که تعامل بیشتر و تقویت رابطه را تسهیل می‌کرد. اگرچه تعدادی از شرکت‌کنندگان زوم را به مصاحبه‌های تلفنی یا ایمیل ناهم‌زمان ترجیح دادند، اما تعدادی از آن‌ها اظهار داشتند که در‌صورت امکان، ترجیح می‌دادند که حضوری ملاقات کنند، اما زوم را با‌توجه‌به محدودیت‌های زمانی، فاصلۀ جغرافیایی و سایر ملاحظات لجستیکی³، «بهترین گزینۀ بعدی» می‌دانستند.

     بیش از نیمی از شرکت‌کنندگان (56%)، عواملی مانند اثربخشی زمان (به‌عنوان یک مزیت عمده) با‌توجه‌به موقعیت مکانی دور، برنامۀ کاری شلوغ و احتمال محیط‌های پرسروصدا یا حواس‌پرتی شرکت‌کنندگان، و مقرون‌به‌صرفه‌‌بودن به‌دلیل کاهش هزینه‌های سفر و فقدان هزینه‌های راه‌اندازی فن‌آوری را به‌عنوان مزایای کلیدی زوم شناسایی کردند. به‌طور مشابه، پژوهشگرانْ امکان انعطاف بیشتر در انتخاب زمان و مکان انجام مصاحبه، و صرفه‌جویی در هزینه‌ها یا حذف هزینه‌های اجارۀ محل یا سفر را به‌عنوان نقاط قوت استفاده از زوم برای جمع‌آوری داده‌ها نام بردند. به‌طور خاص، شرکت‌کنندگان و پژوهشگران، مواردی چون سهولت اتصال، عملکرد بصری (صراحت) و گزینه‌های حریم خصوصی و امنیتی قوی، اما ساده (ازْجمله توانایی مدیریت فرادادۀ کاربر و تماس؛ گزینه‌های وبینار ایمن؛ و ضبط امن در دستگاه‌های محلی یا سرورهای راه دور) را به‌عنوان نقاط قوت کلیدی پلتفرم مطرح کردند.

چالش‌های استفاده از زوم

بیشتر شرکت‌کنندگان (88%) در مطالعهْ مشکل‌هایی را در پیوستن به جلسه تجربه کردند. مشکلات فنی رایج شامل کاهش پهنای باند اینترنت، سخت‌افزار قدیمی، عملکرد محدود وب‌کم و میکروفون بود. شرکت‌کنندگان بیشتر از پژوهشگران این مشکل‌ها را تجربه کردند که احتمالاً منعکس‌کنندۀ تفاوت‌ها در آشنایی با زوم یا دسترسی به اینترنت پرسرعت است. پس‌از غلبه بر مشکل‌های فنی اولیه در برقراری تماس، برخی از شرکت‌کنندگان (25%) مشکل مربوط به کیفیت ویدئو یا صدا را در فرایند مصاحبه گزارش کردند. این موارد ممکن است به‌دلیل اتصال اینترنت یا استفاده از سیستم‌‌ها یا دستگاه‌های تلفن همراه قدیمی‌تر باشد که منجر به قطع‌شدن تماس‌ها یا تأخیر در آن شده‌است.

     ارتباط مجازی ممکن است فاقد غنای تعامل چهره‌به‌چهره باشد که برخی از شرکت‌کنندگان به این موضوع اشاره کردند. استفادۀ طولانی‌مدت از زوم می‌تواند به خستگی ذهنی و کاهش تعامل بینجامد. حضور مداوم مقابل دوربین، خیره‌شدن به صفحۀ نمایش و فقدان نشانه‌های غیرکلامی برای برخی از شرکت‌کنندگان، ناراحت‌کننده بوده‌است. به‌دلیل دسترسی به برنامه‌های دیگر، حواس شرکت‌کنندگان در جلسه‌ها آسان‌تر منحرف می‌شود که منجر به کاهش تمرکز روی محتوای جلسه می‌شد. هم‌چنین، مدیریت جلسه یا کلاس در زوم، می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. کسب اطمینان از این‌که همۀ افراد حاضر، فرصت کافی برای صحبت یا شرکت در گفت‌و‌گو در یک محیط مجازی را دارند، درْمقایسه با جلسات حضوری، دشوارتر است. درک این موارد به کاربران کمک می‌کند که این مشکلات را پیمایش کرده و تا حدی کاهش دهند تا تجربۀ بهتری با زوم داشته باشند.

محدودیت‌ها و پژوهش‌های آینده

این پژوهش با نمونۀ نسبتاً کوچکی از پرستاران زن با سطح تحصیلات و تجربۀ حرفه‌ای زیاد و فاقد ارزیابی پیش‌مصاحبه‌ای راجع‌به درک شرکت‌کنندگان از زوم انجام شد. با‌توجه‌به این‌که آن‌ها تجربه و برداشت‌های شرکت‌کنندگان از زوم را ازْطریق مصاحبه‌های فردی ارزیابی کردند، درمورد میزان اجماع یا مخالفت با مزایا و معایب در میان نمونه‌ها نمی‌توانیم به یک جمع‌بندی کلی برسیم. این پژوهش می‌توانست بینش بیشتری درمورد قابلیت استفاده از زوم در تعامل آنلاین و هم‌زمان چندجانبه (به‌عنوان مثال، در کنفرانس‌های موردی آنلاین و جلسه‌های پژوهشی) ارائه دهد و تفاوت‌ها در کیفیت داده‌ها و هم‌چنین، ملاحظات روش‌شناختی در نمونه‌گیری را بررسی کند. سایر کاربردهای بالقوه ممکن است شامل استفاده از زوم برای تسهیل شبکه‌‌سازی‌ها و همکاری‌های پژوهشی نوظهور، درنتیجۀ افزایش دسترسی و قابلیت اجرای پروژه و اطلاع‌رسانی راهبردهایی جهت حمایت از سواد دیجیتال با‌توجه‌به‌ سرعت بالای پیشرفت فن‌آوری باشد.

نتیجه‌گیری

نویسندگان برای شانزده پرستاری که در مصاحبه‌های کیفی آنلاین شرکت کرده‌اند، پیرامون تجربۀشان از استفاده از زوم و مشاهده‌های مکتوب‌شدۀ پژوهشگران، پرسش‌هایی طرح کردند. اگرچه چندین شرکت‌کننده مشکلات فنی را تجربه کردند، اما بیشتر آن‌ها مصاحبۀ خود را بسیار رضایت‌بخش توصیف کردند و به‌طورکلی نرم‌افزار زوم را بهتر و کابردی‌تر از رسانه‌های مشابه جایگزین، مانند سرویس‌ها و برنامه‌‌های ویدئوکنفرانس دیگر دانستند. یافته‌ها حاکی از آن است که نرم‌افزار زوم، به‌دلیل سهولت نسبی استفاده، مقرون‌به‌صرفه‌بودن، ویژگی‌های متنوع مدیریت داده‌ها و گزینه‌های امنیتی، می‌تواند ابزاری کاربردی برای جمع‌آوری داده‌های کیفی باشد. این مقاله، اولین پژوهشی است که مناسب‌‌بودن نرم‌افزار زوم برای جمع‌آوری داده‌های کیفی را بررسی می‌کند. هم‌چنین، ازْجمله اولین پژوهش‌هایی است که تجربۀ حاصل از استفاده فن‌آوری ویدئوکنفرانس زوم را به‌طور هم‌زمان از دیدگاه پژوهشگران و شرکت‌کنندگان بررسی می‌کند. پژوهش‌های بیشتری برای ارائۀ راهکار و پیشنهاد‌ها درمورد نحوۀ استفادۀ موفقیت‌آمیز از چنین فن‌آوری‌هایی، موردنیاز است. با‌این‌حال، با‌توجه‌به ظرفیت این برنامه برای ارائۀ انعطاف‌پذیری بیشتر و مشارکت گسترده در عین حفظ کیفیت داده‌ها، زوم و برنامه‌های مشابه، احتمالاً سهم مهمی در انجام تحقیقات کیفی در آینده خواهند داشت.

منبع

Archibald, M. M Ambagtsheer, R. C, Casey, M. G, & Lawless, M. (2019). “Using Zoom Videoconferencing for Qualitative Data Collection: Perceptions and Experiences of Researchers and Participants”. International Journal of Qualitative Methods.

پاورقی

1. گروه متمرکز یا Focus Group یکی از روش‌های اکتشافی کیفی است که در آن گروه محدودی از افراد تشکیل و از آن‌ها خواسته می‌شود تا نظر و تحلیلشان را درمورد موضوع مورد نظر به‌صورت آزادانه به بحث و تبادل‌نظر بگذارند. ↩︎
2. نمونه‌برداری گلولۀ برفی یا Snowball Sampling، یک تکنیک استخدامی است که در آن از شرکت‌کنندگان پژوهش خواسته می‌شود تا به پژوهشگران در استخدام شرکت‌کنندگان بعدی کمک کنند. برای مطالعۀ بیشتر در این مورد می‌توانید به منبع زیر رجوع کنید؛
    https://research.oregonstate.edu/irb/policies-and-guidance-investigators/guidance/snowball-sampling ↩︎
3. ملاحظات فنی و لجستیکی شامل دسترسی یا عدم‌دسترسی به رایانه یا تلفن‌ همراه هوشمند، قطعی برق و مشکلات سازگاری دوربین‌ها، میکروفون‌ها یا سایر سخت‌افزارها با برنامۀ زوم می‌شود. ↩︎