مثلث‌سازی در پژوهش

نویسنده: مهران بیگی درباغی

مقدمه

در عرصه پژوهش، یکی از چالش‌های اصلی پژوهشگران، اطمینان از صحت و اعتبار یافته‌های تحقیق است. در این راستا، مثلث‌سازی¹ به‌عنوان یکی از رویکردهای معتبر و کارآمد، جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. مثلث‌سازی به معنای استفاده از چندین روش یا منبع مختلف در تحقیقات کیفی و کمی است که با هدف دستیابی به درک جامع‌تر از پدیده‌های موردمطالعه انجام می‌شود. در ادامه به تعریف مثلث‌سازی، انواع آن و همچنین مزایا و معایب این روش پرداخته شود.

مثلث‌سازی در پژوهش

مثلث‌سازی، شیوه یا روشی در پژوهش‌ است که در آن از چندین منبع داده، روش تحقیق، نظریه یا پژوهشگران مختلف برای بررسی یک پدیده استفاده می‌شود. از اهداف اصلی مثلث‌سازی، افزایش اعتبار²، قابلیت اطمینان³ و جامعیت نتایج تحقیق است. این شیوه به پژوهشگران کمک می‌کند تا از زوایای مختلف به موضوع پژوهش نگاه کنند، یافته‌های جامع‌تری ارائه دهند و از سوگیری‌های احتمالی جلوگیری نمایند.

انواع مثلث‌سازی در پژوهش

• مثلث‌سازی داده‌ها⁴: در این روش، پژوهشگر از منابع داده‌ای گوناگونی مانند مصاحبه‌ها، پرسشنامه‌ها، اسناد تاریخی، داده‌های آماری و سایر منابع مشابه بهره می‌برد. هدف از این رویکرد، افزایش تعمیم‌پذیری نتایج و کاهش تأثیر سوگیری ناشی از اتکا به یک منبع داده‌ خاص است.
• مثلث‌سازی نظری⁵: در این روش، تحلیل یک پدیده با استفاده از نظریه‌ها یا چارچوب‌های نظری مختلف به پژوهشگر این فرصت را می‌دهد که دیدگاه وسیع‌تری نسبت به موضوع تحقیق به دست آورد و از وابستگی به یک نظریه خاص اجتناب کند. این رویکرد به درک بهتر ابعاد مختلف پدیده کمک می‌کند.
• مثلث‌سازی روش‌شناختی⁶: این رویکرد به استفاده از روش‌های مختلف تحقیقاتی برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها اشاره دارد. این رویکرد با ترکیب روش‌های کیفی و کمی، یا با ترکیب انواع مختلف روش‌های کیفی، کمک می‌کند تا اعتبار و دقت نتایج افزایش یابد. هدف اصلی آن، کاهش سوگیری‌های روش‌شناختی و ارائه نتایج جامع‌تر و معتبرتر است؛ مانند ترکیب مصاحبه‌های عمیق کیفی با پرسشنامه‌های کمی برای درک بهتر یک موضوع.
• مثلث‌سازی پژوهشگران⁷: این روش شامل همکاری چند پژوهشگر در جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها است و به‌منظور کاهش سوگیری‌های فردی و افزایش دقت نتایج تحقیق به کار می‌رود.
• مثلث‌سازی تحلیلی⁸: در این شیوه، تمرکز بر تحلیل داده‌ها است و از روش‌های مختلفِ تحلیل برای بررسی یک مجموعه داده واحد استفاده می‌کند. هدف آن کمک به پژوهشگران برای تحلیل داده‌ها از زوایای مختلف و دستیابی به نتایج معتبرتر است. به‌عنوان‌مثال، تحلیل داده‌های کیفی از طریق تحلیل مضمون و تحلیل گفتمان برای مقایسه یافته‌ها و رسیدن به نتیجه‌ای دقیق‌تر.

تفاوت بین مثلث‌سازی روش‌شناختی و تحلیلی

مثلث‌سازی روش‌شناختی بر چگونگی جمع‌آوری داده‌ها از طریق روش‌های مختلف تأکید دارد. اما مثلث‌سازی تحلیلی بر چگونگی تحلیل داده‌ها از طریق روش‌های تحلیلی مختلف تمرکز دارد. بنابراین، نوع روش‌شناختی به ابزارهای تحقیق مربوط می‌شود، درحالی‌که نوع تحلیلی به تکنیک‌های تحلیل داده‌ها مرتبط است.

3. مزایای مثلث‌سازی در پژوهش

برخی از مهم‌ترین مزایای این رویکرد عبارت‌اند از:

• افزایش اعتبار و قابلیت اطمینان پژوهش: استفاده از روش‌های متنوع برای گردآوری و تحلیل داده‌ها باعث می‌شود نتایج پژوهش دقیق‌تر و معتبرتر باشند.
• کاهش سوگیری پژوهشگر⁹: استفاده از چندین پژوهشگر، منبع داده یا روش تحقیق باعث می‌شود نتایج از تأثیر دیدگاه یا تعصب شخصی یک پژوهشگر خاص مصون بماند. این روش به‌ویژه در پژوهش‌های کیفی که تحلیل‌های ذهنی‌تر و تفسیری‌تر دارند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
• بررسی یک پدیده از زوایای مختلف: مثلث‌سازی این امکان را فراهم می‌آورد که یک پدیده از چندین دیدگاه مختلف مشاهده و تحلیل شود، به‌جای آنکه تنها به یک منبع یا روش تحقیق تکیه شود. این امر، به درک عمیق‌تر و چندبعدی از موضوع تحقیق کمک می‌کند.
• افزایش تعمیم‌پذیری نتایج پژوهش: ترکیب روش‌های کمی و کیفی یا استفاده از منابع داده‌ای مختلف باعث می‌شود که نتایج تحقیق برای گروه‌های گسترده‌تری از جامعه قابل‌تعمیم باشد.
• کشف ناهماهنگی‌ها و غنی‌سازی تفسیر نتایج: گاهی داده‌های به‌دست‌آمده از روش‌های مختلف ممکن است با یکدیگر ناسازگار باشند. این تناقض می‌تواند به کشف عوامل جدید یا ارائه توضیحات جامع‌تر در مورد موضوع پژوهش منتهی شود.

4. معایب مثلث‌سازی در پژوهش

با وجود مزایای فراوان، مثلث‌سازی با چالش‌ها و محدودیت‌هایی نیز همراه است که پژوهشگران باید به آن‌ها توجه داشته باشند. برخی از مهم‌ترین معایب این رویکرد عبارت‌اند از:

• افزایش پیچیدگی پژوهش: به‌کارگیری روش‌های تحقیق، منابع داده یا چارچوب‌های نظری متعدد، پیچیدگی پژوهش را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، هماهنگ‌سازی روش‌های مختلف، مدیریت داده‌های متنوع و ترکیب نتایج می‌تواند فرایندی زمان‌بر و چالش‌برانگیز باشد.
• نیاز به منابع و هزینه‌های بیشتر: اجرای مثلث‌سازی معمولاً به زمان، بودجه و نیروی انسانی بیشتری نیاز دارد. پژوهشگر باید چندین روش گردآوری و تحلیل داده را به کار بگیرد که این امر می‌تواند هزینه‌های تحقیق را افزایش دهد.
• دشواری در تفسیر نتایج ناسازگار: گاهی اوقات، روش‌های مختلف در مثلث‌سازی به نتایج متناقضی می‌رسند. تفسیر این اختلافات می‌تواند چالش‌برانگیز باشد و پژوهشگر را در انتخاب معتبرترین نتیجه دچار دشواری کند.
• نیاز به مهارت‌های متنوع در پژوهشگر: پژوهشگر باید با روش‌های گوناگون تحقیق و تحلیل داده آشنا باشد که این موضوع می‌تواند برای برخی محققان دشوار باشد. گاهی نیز لازم است گروهی از متخصصان با مهارت‌های مختلف در پژوهش همکاری کنند که این امر می‌تواند هماهنگی میان اعضای تیم را پیچیده کند.
• افزایش احتمال خطا و سوگیری در ترکیب داده‌ها: اگر داده‌های به‌دست‌آمده از روش‌های مختلف به‌درستی ترکیب نشوند، ممکن است تفسیر نتایج با خطا مواجه شود. این مسئله می‌تواند پژوهش را به سمت نتایج نامعتبر یا گمراه‌کننده هدایت کند.
• چالش زمانی: مثلث‌سازی به دلیل نیاز به گردآوری داده‌های متنوع، تحلیل چندجانبه و هماهنگی میان روش‌ها، نسبت به رویکردهای تک استراتژی زمان‌برتر است. ترکیب داده‌های کمی و کیفی، بررسی تناقضات احتمالی و بازبینی مداوم، مدت‌زمان انجام پژوهش را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، در تحقیقات گروهی، هماهنگی بین اعضای تیم نیز به زمان بیشتری نیاز دارد.

جمع‌بندی

مثلث‌سازی به‌عنوان یکی از رویکردهای مهم در پژوهش‌، نقش مهمی در افزایش اعتبار، دقت و جامعیت نتایج تحقیق ایفا می‌کند. این روش با بهره‌گیری از منابع داده‌ای متنوع، چارچوب‌های نظری مختلف و روش‌های ترکیبی تحلیل، امکان بررسی یک پدیده از زوایای گوناگون را فراهم می‌آورد. در نتیجه، پژوهشگران می‌توانند از سوگیری‌های احتمالی کاسته و تفسیری غنی‌تر از داده‌ها ارائه دهند. بااین‌حال، مثلث‌سازی با چالش‌هایی نیز همراه است. پیچیدگی در اجرای روش‌های متعدد، نیاز به منابع و زمان بیشتر، دشواری در هماهنگی میان پژوهشگران و احتمال تفسیر نادرست نتایج، از جمله محدودیت‌های این رویکرد محسوب می‌شود. بنابراین، پژوهشگران باید با درک این چالش‌ها و با توجه به ماهیت پژوهش خود، از مثلث‌سازی به‌طور هدفمند بهره‌برداری کنند تا تعادلی مناسب میان دقت علمی و امکان‌پذیری عملی پژوهش برقرار سازند.

منابع

Denzin, N.K. (2009). The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315134543

Miller, R. L., & Brewer, J. (Eds.) (2003).  The A-Z of Social Research. (Vols. 1-0). SAGE Publications, Ltd, https://doi.org/10.4135/9780857020024

پاورقی

1. Triangulation
   ^* نکته: اصطلاح «مثلث‌سازی» (Triangulation)، به دلیل ریشه هندسی آن به این شکل ترجمه شده است، اما برخی متخصصان معتقدند که این معادل فارسی ممکن است مفهوم اصلی را در علوم اجتماعی به‌درستی منتقل نکند. دلیل این مسئله هم آن است که در پژوهش‌های اجتماعی، Triangulation صرفاً به ایجاد مثلث اشاره ندارد، بلکه به‌کارگیری چندین روش، منابع یا دیدگاه‌های تحلیلی برای بررسی یک پدیده را شامل می‌شود. چه‌بسا، با بیان آزاد، ترجمه‌های جایگزینی مانند رویکرد ترکیبی، تحلیل چندجهتی و اعتبارسنجی چندبعدی، مناسب‌تر باشند و معنا را بهتر منتقل کنند. بااین‌حال، ازآنجاکه اصطلاح «مثلث‌سازی» در متون فارسی رایج شده است، در اینجا نیز ناگزیر از آن استفاده شده، اما استفاده از معادل‌های جایگزین در متون علمی فارسی می‌تواند مفیدتر باشد. ↩︎
2. Validity ↩︎
3. Reliability ↩︎
4. Data Triangulation ↩︎
5. Theory Triangulation ↩︎
6. Methodological Triangulation ↩︎
7. Investigator Triangulation ↩︎
8. Analytical Triangulation ↩︎
9. Researcher Bias ↩︎