نویسنده: مهران بیگی درباغی
مقدمه
پرسشهای پژوهش بهعنوان یکی از محوریترین اجزای طراحی مطالعات علمی، نقشی تعیینکننده در جهتدهی و موفقیت پژوهشها ایفا میکنند. این پرسشها نهتنها مسیر پژوهش را مشخص میکنند، بلکه ارتباطی مستقیم و تأثیرگذار با تمامی اجزای پژوهش، از روششناسی گرفته تا تحلیل دادهها، برقرار میسازند. بدون وجود پرسشهای مناسب، احتمال انحراف از اهداف پژوهش و ناکامی در دستیابی به نتایج ارزشمند افزایش مییابد. در همین راستا، پرسشهای پژوهش تنها چارچوبی برای هدایت مطالعه نیستند، بلکه نشاندهنده دغدغههای اصلی پژوهشگر و تمایل او برای مشارکت در حل مسائل علمی یا عملیاند. با این حال، تدوین این پرسشها فرایندی حساس و پیچیده است که مستلزم درک عمیق از موضوع، روششناسی مناسب و توجه به محدودیتهای موجود است. پرسشهای ضعیف میتوانند تمام مراحل پژوهش را تحت تأثیر قرار داده و از دستیابی به نتایج معتبر و کاربردی جلوگیری کنند. در این راستا، این گزارش به بررسی اهمیت و ویژگیهای پرسشهای پژوهش پرداخته و بهطور خاص، پرسشهایی را که در مطالعات کیفی برجستهتر و کاربردیتر هستند، مورد تحلیل قرار میدهد. هدف نهایی این است که ضمن آشنا کردن پژوهشگران با اصول تدوین پرسشهای پژوهش، آنها را در مسیر انجام پژوهشهایی مؤثرتر و عمیقتر یاری کنیم.
پرسش در پژوهش کیفی
در پژوهشهای کیفی، برخلاف پژوهشهای کمی، پژوهشگر معمولاً در ابتدای کار پرسش نهایی خود را تعیین نمیکند. با این حال، این بدان معنا نیست که هیچ پرسشی در آغاز وجود ندارد. در واقع، پرسشهای اولیه مطرح میشوند، اما این پرسشها نهایی نیستند و در طول فرایند پژوهش، تحت تأثیر دادهها و شرایط تازه، دستخوش تغییر و تحول میشوند. به این ترتیب، پرسشهای پژوهش در پژوهشهای کیفی ماهیتی پویا و در حال تکامل دارند.
ایده انجام یک پژوهش معمولاً پیش از تدوین پرسشهای اولیه، در ذهن پژوهشگر شکل میگیرد. پس از آن، پرسشهای کلی مطرح میشوند که اهداف پژوهش را جهتدهی و متمرکز میکنند. این پرسشها معمولاً موقتی هستند و در طول فرایند پژوهش، ممکن است تغییر کنند. پرسشهای اولیه را میتوان بهعنوان نقطه شروعی در نظر گرفت که پژوهشگر را به سمت تدوین پرسشهای دقیقتر و جمعآوری دادههای موردنیاز هدایت میکنند. این پرسشهای اولیه همچنین میتوانند بستری برای شکلگیری پرسشهای فرعی مرتبط فراهم کنند و مسیر پژوهش را روشنتر سازند.
رابطه میان نظریه و پرسش پژوهش
مسئله مهم دیگر، رابطه میان نظریه و سوال پژوهش است. نظریهها همواره پیوندی ناگسستنی با پرسشهای پژوهش دارند. گاه این نظریهها در آغاز شکلدهنده پرسشها هستند و گاه در جریان مطالعه، منجر به طرح پرسشهای جدید میشوند. در بسیاری از پژوهشهای کیفی، پرسشهای اصلی به یک یا چند چارچوب نظری مرتبط میشوند که جهتگیری مطالعه را تعیین میکنند. این چارچوبهای نظری، در واقع، زمینهای برای پرداختن به پرسشهای پژوهش فراهم میکنند. همچنین، چارچوب نظری معمولاً در طول انجام پژوهش تکامل یافته و به شکلگیری پرسشهای جدیدتر کمک میکند.
بُعد اخلاقی در طراحی پرسشها
بخشی از فرایند تدوین پرسش در پژوهشهای کیفی، تأمل در مورد تأثیر این پرسشها بر زندگی شرکتکنندگان است. این بُعد اخلاقی در طراحی پرسشها، هرچند اغلب نادیده گرفته میشود، اما از اهمیت ویژهای برخوردار است. در سالهای اخیر، قومنگاران توجه بیشتری به این موضوع نشان دادهاند. با این وجود، بسیاری از پژوهشگران تمایل دارند مطالعاتی را دنبال کنند که با چالشهای کمتری همراه باشد. با این حال، مسائل اخلاقی ممکن است حتی در شرایطی بروز کند که پژوهشگر تصور میکند پرسشهای کمخطری مطرح کرده است، پرسشهایی که از دید او حساسیتی در شرکتکنندگان ایجاد نمیکند. مشکل اصلی زمانی نمایان میشود که نحوه جمعآوری دادهها توسط پژوهشگر بهگونهای باشد که شرکتکنندگان آن را توهینآمیز یا ناراحتکننده تلقی کنند. از اینرو، طراحی پرسشهای پژوهش کیفی باید با دقت و تأمل کافی در مورد جایگاه پژوهشگر و شرکتکننده و نیز تأثیر احتمالی پژوهشگر بر زندگی شرکتکنندگان صورت گیرد.
در نهایت میتوان گفت که پرسشهای کیفی معمولاً ارتباط نزدیکی با دو جنبه نظری و روششناختی دارند. یکی از ویژگیهای کلیدی در تدوین پرسشهای اولیه، متمرکز بودن آنهاست. پرسشهای پژوهش را میتوان همچون لنز یک دوربین ثابت تصور کرد که برای ثبت یک رویداد یا یک سفر به کار میرود. با این حال، بسیاری از پژوهشگران در آغاز، پرسشهایی بسیار کلی و فاقد ارجاع به یک زمینه خاص مطرح میکنند که نیازمند بازنگری و اصلاح است. فرایند تمرکز دادن به پرسشها، فرایندی انعکاسی، تکرارشونده و انعطافپذیر است که در نهایت به گردآوری دادههایی منجر میشود که میتوانند دانش جدیدی را به حوزه مطالعاتی گستردهتر هدایت کنند. بهطور کلی، پرسشهای کیفی باید متناسب با ویژگیها و اهداف خاص هر مطالعه طراحی شوند. همانطور که ماکسول بهروشنی بیان کرده است: «کارکرد پرسشهای پژوهش این است که بهطور دقیق مشخص کنند که مطالعه شما درباره چیست».
چگونه میتوان به یک پرسش مطلوب دست یافت؟
برای دستیابی به پرسشهای مطلوب، لازم است امکانپذیری پاسخ به آنها را با دقت ارزیابی کنید. در این راستا، باید مجموعهای از پرسشها را از خود بپرسید و بتوانید پاسخهای قانعکنندهای برای آنها ارائه دهید. برخی از این پرسشها عبارتاند از:
- آیا میتوانم به این پرسش پاسخ دهم، یا پرسش مطرحشده بهگونهای است که پاسخگویی به آن عملاً غیرممکن خواهد بود؟
- برای پاسخ به این پرسش، به چه نوع دادههایی نیاز دارم؟ آیا این دادهها در دسترس هستند و من امکان دسترسی به آنها را خواهم داشت؟
- آیا منابع موردنیاز، ازجمله زمان و بودجه، برای گردآوری دادههای لازم در اختیار من قرار دارند؟
- آیا پرسش من منطقی و قابل بررسی است؟ آیا بیش از حد پیچیده است؟ آیا این پرسش بر پایه مشکلی تجربی، نظری یا مرتبط با سیاستگذاری شکل گرفته است؟
ارائه پاسخ مناسب و قانعکننده به پرسشهای فوق، گامی مؤثر در جهت دستیابی به پرسشهای مطلوب خواهد بود. در مقابل، اگر به پرسشی بپردازید که امکان پاسخگویی به آن دشوار است، نهتنها به نتیجهای مناسب نخواهید رسید، بلکه تلاشهای شما نیز بیثمر خواهد ماند. بنابراین، اهمیت پاسخگویی به این پرسشها را دستکم نگیرید.
مؤلفههای دیگر برای رسیدن به پرسشهای مطلوب
جذابیت، مشارکت در توسعه علم و انتقادات احتمالی از جمله مؤلفههای مهمی هستند که باید برای دستیابی به پرسشهای مطلوب در نظر گرفته شوند. برای ارزیابی امکانسنجی این مؤلفهها، لازم است به پرسشهای مرتبط با آنها توجه کرده و ابعاد مختلف آنها را بررسی کنید؛
- آیا پرسشهای من به جنبههای غیرمنتظره و شگفتانگیز توجه دارند؟
- آیا این پرسشها امکان دستیابی به یافتههایی را فراهم میکنند که باورهای رایج را به چالش بکشند؟
- آیا پرسش موردنظر من در پژوهشهای پیشین مطرح شده است؟ اگر پاسخ مثبت است، چه نوآوری یا ارزشی به ادبیات علمی اضافه خواهم کرد؟
- آیا پرسش من از دیدگاه متخصصان حوزه پژوهشی جذاب و شایسته توجه است؟
- چه انتقادات یا ایرادات بالقوهای ممکن است در رابطه با این پرسش مطرح شود؟
پاسخ به پرسشهایی که جذابیت لازم را ندارند و پاسخ آنها در نظر خواننده بدیهی به نظر میرسد، چندان سودمند نخواهد بود. همچنین، اگر جنبه نوآوری را در پرسشهای خود لحاظ نکنید، ممکن است دچار دوبارهکاری شوید. در نهایت، لازم است انتقادات احتمالی را با دقت مورد بررسی قرار دهید تا از بیاعتباری نتایج پژوهش جلوگیری کنید.
چگونگی ارتباط پرسشها و روش پژوهش
پس از اعمال نکات فوق، در قدم بعدی باید به چگونگی ارتباط پرسشها و روشهای پژوهش (ملاحظات روششناختی) بپردازید. یک طرح پژوهشی منسجم مستلزم اتصال پرسشهای پژوهش به روشها و اطمینان از تناسب روشهای مختلف با یکدیگر است. در یک طراحی پژوهش کیفی، اجزای مختلف پژوهش با یکدیگر در تعامل هستند، پرسشهای پژوهش نیز با مؤلفههای دیگر در تعاملاند و در یک دایره تأثیر و تأثر قرار دارند. مطمئناً، اگر پرسشهایی مستدل و عملی دارید که ارزش پاسخگویی دارند، بقیه طرح شما (بهویژه روش و چارچوب مفهومی) باید در راستای این پرسشها طراحی شوند. با این حال، در پژوهشهای کیفی معمولاً نمیتوان بدون استفاده از سایر اجزای طراحی، چنین پرسشهایی را مطرح کرد.
نکته بسیار مهم دیگری که برای رسیدن به پرسشهای مطلوب باید در نظر داشته باشید انعطافپذیری و عدمتصلب در مراحل پژوهش کیفی است. پژوهشگران کیفی، اغلب تا زمانی که حجم قابلتوجهی از دادهها را جمعآوری و تجزیهوتحلیل نکرده باشند، پرسشهای نهایی پژوهش خود را مشخص نمیکنند. البته این بدان معنا نیست که پژوهشگران کیفی، مطالعهای را بدون پرسش آغاز میکنند، بلکه با ذهنی باز به سراغ پژوهش خود میروند و درصدد هستند تا دریابند که چه چیزی برای بررسی وجود دارد. لازم به ذکر است، هر پژوهشگری با اهداف معین و میزان قابلتوجهی از تجربه و دانش نظری شروع به پژوهش میکند و به این خاطر، ناگزیر، مشکلات یا مسائل خاصی را برجسته کرده و پرسشهایی طرح میکند. این پرسشهای اولیه و موقتی، مطالعه را چارچوببندی کرده و تصمیمگیری در مورد روشها را هدایت میکنند. علاوه بر آن، پرسشهای متمرکز و با ساختار مطلوب، نتیجه یک فرایند طراحی تعاملی است، نه اینکه نقطه شروعی برای توسعه یک طرح باشد. پس نکته کلیدی این است که منعطف باقی بمانید زیرا پژوهشهای کیفی مستلزم بازنگری در اجزای طراحی و اصلاح اجزای مختلف (از جمله پرسشها) در طول زمان و در پاسخ به پیشرفتهای جدید است.
جمعبندی
این گزارش به بررسی اهمیت پرسشهای پژوهش و نحوه تدوین پرسشهای کارآمد پرداخت. پرسشهای پژوهش بهعنوان یکی از ارکان اساسی طراحی پژوهش، نقشی حیاتی در جهتدهی به اهداف و دستیابی به نتایج مطلوب ایفا میکنند. این پرسشها، علاوه بر اینکه از سایر بخشهای پژوهش تأثیر میپذیرند، بر آنها نیز اثرگذارند. بااینحال، پرسشهای پژوهش اغلب در مراحل اولیه پژوهش بهصورت دقیق و نهایی تدوین نمیشوند و در طول فرایند مطالعه ممکن است با توجه به دادههای جدید و شرایط پیشآمده اصلاح یا تکمیل شوند. همچنین، پرسشهای پژوهش باید بهگونهای طراحی شوند که ضمن بازتاب اهداف پژوهش، دغدغههای پژوهشگر را برطرف کنند. این پرسشها باید از نظر امکانپذیری، دسترسی به دادههای موردنیاز و میزان مشارکت در توسعه علم مورد ارزیابی قرار گیرند. افزون بر این، لازم است جنبههایی نظیر جذابیت، نوآوری و توانایی مواجهه با انتقادات احتمالی در تدوین پرسشها لحاظ شود تا از خطر تولید نتایج غیر جذاب، تکراری یا فاقد اعتبار جلوگیری شود. در نهایت، تدوین دقیق و هدفمند پرسشهای پژوهش نهتنها مسیری روشن برای مطالعه فراهم میکند، بلکه پژوهشگر را در تولید نتایج معتبر، معنادار و اثربخش یاری میدهد.
منابع
Maxwell, J. A. (1996). Qualitative research design: An interactive approach. Sage Publications, Inc.
Agee, J. (2009). Developing qualitative research questions: A reflective process. International Journal of Qualitative Studies in Education, 22(4), 431–447. https://doi.org/10.1080/09518390902736512
Aurini, J. D. Heath, M. & Howells, S. (2016). The how to of qualitative research. Sage Publications. ISBN: 978-1446267097
