نویسنده: علی رجب زاده
مقدمه
در جوامع به سرعت در حال تغییر امروزی، نظرسنجی به یکی از ابزارهای بسیار کارآمد برای سیاست‌مداران، بازرگانان و شرکت‌ها و حتی مردم عادی تبدیل شده است. هم‌چنین همیشه در آستانه انتخابات‌ها در سراسر جهان، موسسه‌های نظرسنجی به دنبال پیش‌بینی برنده انتخابات هستند؛ برخی از آن‌ها به دقت پیش‌بینی می‌کنند و برخی اشتباه. به واسطه پرهزینه بودن، امکان سرشماری و نظرخواهی از کل جامعه وجود ندارد و لاجرم باید دست به انتخاب نمونه‌ای از مردم زد. یکی از مهم‌ترین خطاهایی که باید در تحقیق و نظرسنجی از آن پرهیز کرد، خطای نمونه‌گیری است. این نوع خطا زمانی رخ می‌دهد که نمونه، معرف و نماینده معتبری برای جامعه نباشد و در نتیجه هر نوع تحلیل و توصیف حاصل از داده‌ها، فاقد ارزش و اعتبار علمی خواهند بود. از آنجا که پایه تحلیل آماری، استفاده از نمونه دقیق و معتبر است، لازم است تا پژوهشگر بیشترین حد وسواس را در رعایت اصول نمونه‌گیری مد نظر قرار دهد تا از وقوع فاجعه جلوگیری شود.
اولین اشتباه در نمونه‌گیری
خطای نمونه‌گیری زمانی رخ می‌دهد که نمونۀ جمع‌آوری‌شده دقت و سلامت لازم را برای نشان‌دادن توزیع واقعی متغیرها نداشته باشد. بگذارید با یک مثال این مسئله را روشن کنیم. تصور کنید می‌خواهید برندۀ انتخابات شهر خودتان را پیش‌بینی کنید. به‌این‌منظور، یک نظرسنجی طراحی می‌کنید که از سؤالات استاندارد نیز برخوردار است و آن را میان هزار نفر پخش می‌کنید. در چه صورت با این هزار نفر، می‌توان نظر تمام رأی‌دهندگان شهر را پیش‌بینی کرد؟ اگر این افراد، به‌خوبی، تمام رأی‌دهندگان را پیش‌بینی کنند، با استفاده از روش‌های تحلیل مناسب، به‌خوبی و با خطایی اندک، می‌توان برنده را پیش‌بینی کرد.
اکنون اگر فقط سراغ دانشجویان مقطع کارشناسی شهر بروید، بخش قابل‌توجهی از سالمندان، کارگران، کارمندان، زنان خانه‌دار و دیگر گروه‌های جامعه را از دست می‌دهید و در بهترین حالت، حتی اگر همۀ مراحل تحلیل را به‌خوبی انجام دهید، تنها در پیش‌بینی انتخابات توسط دانشجویان کارشناسی ارشد، موفق می‌شوید. بنابراین، لازم است با یک نمونه‌گیری استاندارد، ویژگی‌های نمونه را به ویژگی‌های جامعه نزدیک کنید؛ اگر نه، باید به «داده» رضایت دهید یا اینکه مسیر را تغییر دهید. دقیقا به همین خاطر است که در گروه‌های شبکه‌های اجتماعی، هربار یک نفر پیروز انتخابات می‌شود و بسته به اینکه عنوان گروه چه باشد، میزان رای کاندیداها تغییر می‌کند. به منظور رسیدن به یک نتیجه واقعی و پیش‌بینی دقیق، پرهیز از برخی خطاهای رایج در نمونه‌گیری واجب است.
سوگیری‌هایی که جمع‌آوری داده را بی اعتبار می‌کند
۱- عدم پوشش1: سوگیری عدم پوشش که به آن سوگیری حذف2 نیز گفته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که بخشی از جامعه مد نظر، به طور دقیق توسط نمونه نمایندگی نشود. مثال بالا نیز نوعی از عدم پوشش را نشان می‌دهد. یک نمونه واقعی از این خطا در نظرسنجی پیش از انتخابات ریاست جمهوری ۱۹۳۶ ایالات متحده آمریکا توسط یک مجله معروف رخ داد که به رغم تعداد بالای نمونه، توان پیش بینی پیروز انتخابات را نداشت. . نوع دیگر سوگیری عدم پوشش، استفاده از نمونه‌گیری آسان یا دردسترس است که در آن محقق تلاش می‌کند تا دردسترس‌ترین و آسان‌ترین نمونه‌های ممکن را انتخاب کند. من با این سوگیری در دانشگاه و هنگامی که دوستانم قصد نظرسنجی داشتند، آشنا شدم؛ اگر دوستانتان از شما درخواست کنند تا به سؤالات پرسش‌نامه‌شان پاسخ دهید و برای دوستانتان هم آن را ارسال کنید، یک نمونه‌گیری آسان در‌حال وقوع است که اعتبار یافته‌ها را به‌شدت زیر سؤال می‌برد؛ مگر آن‌که موضوع تحقیق، راجع‌به شما و دوستانتان باشد.
۲- بازماندگی (بقا)3: زمانی اتفاق می‌افتد که یک مطالعه، تنها بر افراد باقی‌مانده یا کسانی که موفق به گذراندن برخی شرایط شده‌اند، تمرکز می‌کند و درنتیجه، افرادی را که موفق نشده‌اند، نادیده می‌گیرد. تصور کنید یک پژوهش قصد دارد تا درمورد عوامل موفقیت افراد در جامعه، یک بررسی انجام دهد. اگر محققان تنها بر افرادی که به سطح خاصی از موفقیت رسیده‌اند یا به عنوان انسان موفق مشهور شده‌اند، تمرکز کند، کسانی را که به آن سطح نرسیده‌اند، نادیده می‌گیرند. بنابراین، شاید عواملی را که باعث موفقیت شده‌اند، شناسایی کنند؛ اما هرگز به موانع یا چالش‌هایی که به موفقیت نینجامیده، پی نخواهند برد. برای مثال، ممکن است نتیجه‌گیری تحقیق مذکور چنین باشد که تلاش و استمرار منجر به موفقیت می‌شود، در‌حالی‌که ممکن است افراد ناکام نیز از تلاش و استمراری برابر با افراد کام‌یاب برخوردار باشند و به‌دلیل شرایط اجتماعی، اقتصادی، خانوادگی یا دیگر مسائل، موفق نشده‌اند. یک نمونۀ برجستۀ دیگر از این نوع خطا، بازخورد مشتریان محصول است. درحقیقت، افرادی در رابطه با محصول نظر می‌دهند که از آن استفاده می‌کنند و احتمالا آن را مطلوب یافته‌اند؛ در‌حالی‌که کسانی که دیگر مصرف‌کنندۀ محصول نیستند، در این بازخوردها مورد توجه قرار نمی‌گیرند.
۳- عدم پاسخ4: سوگیری عدم مشارکت یا عدم پاسخ، زمانی رخ می‌دهد که گروهی از پاسخ‌دهندگان از شرکت در مطالعه پرهیز و امتناع کنند یا در جمع‌آوری داده، از ادامۀ پاسخ‌دادن انصراف دهند. معمولا این اتفاق به این خاطر رخ می‌دهد که مردم علاقه‌ای به هم‌رسانی اطلاعات شخصی ندارند، زمان کافی ندارند یا ازاساس، علاقه‌ای به شرکت یا ادامۀ حضور در روند مصاحبه یا نظرسنجی ندارند. دلیل آن مهم نیست؛ به‌هرحال، عدم مشارکت چیزی است که باید آن را کنترل کرد.
۵- خود انتخابی یا انتخاب داوطلبانه5: این نوع از خطا، زمانی اتفاق می‌افتد که افرادی با ویژگی‌های خاص، علاقۀ بیشتری به حضور در یک تحقیق داشته باشند. افرادی که در زمینۀ تحقیق، حرفی برای گفتن دارند، متخصص محسوب می‌شوند یا اگر علاقه‌ای به آن موضوع دارند، با احتمال بیشتری داوطلب شرکت در نظرسنجی یا مصاحبه می‌شوند. هم‌چنین، بخشی از جامعه که علاقۀ ویژه‌ای به این موضوع ندارد، در جمع‌آوری داده حضور نخواهد داشت. این نوع خطا در بررسی نظرهای استفاده‌کنندگان از محصولات قابل‌مشاهده است. به‌عبارتی، افرادی که تجربه‌های رادیکال (خیلی خوب یا خیلی بد) داشته‌اند، علاقۀ بیشتری به ابراز نظر خواهند داشت.
۶- یادآوری6:حافظۀ انسان محدودیت‌هایی دارد و ممکن است پاسخ‌دهندگان، جواب مورد نظرشان را به‌درستی در خاطر نداشته باشند؛ البته اگر تحقیق شما راجع‌به همان چیزی باشد که در خاطر دارند یا ندارند؛ یعنی بخشی از سؤال و تحقیق شما را یادآوری کند، هیچ ایرادی ندارد. بنابراین، اگر قرار است راجع‌به مسئله‌ای از مردم سؤال کنیم که ممکن است با گذشت زمان آن را فراموش کنند، بهتر است هر‌چه سریع‌تر کار را انجام دهیم. در غیر از این صورت، احتمالا افرادی که به آن مسئله علاقه‌مندترند یا به‌شکلی با آن درگیر بوده‌اند، در یادآوری نیز بهتر عمل می‌کنند و این‌گونه است که نمونهْ مخدوش می‌شود.
راه‌هایی برای جلوگیری از سوگیری در جمع‌آوری اطلاعات
- اهداف و اولویت‌های تحقیق را کاملا شفاف کنید.
- اگر از افراد سؤالاتی می‌پرسید که ممکن است حساس یا محرمانه باشد، حتما به آن‌ها اطلاع دهید که نظرسنجی محرمانه است و پاسخ‌ها به‌صورت ناشناس ثبت می‌شود.
- در نمونه‌گیری به‌دنبال انجام‌دادن آن‌چه آسان‌تر است، نباشید. بهترین نمونه، نمونه‌ای است که تمام افراد جامعه برای حضور در آن شانس واحدی داشته باشند.
- اگر امکان انجام یک نمونه‌گیریِ واقعا تصادفی و استاندارد را ندارید، بهتر است نمونه‌گیری نکنید و به‌دنبال راه‌های جایگزین از‌جمله استفاده از داده‌های موجود باشید.
- اگر افرادی هستند که هنوز پرسش‌نامه را تکمیل نکرده‌اند، از آن‌ها پیگیری کنید تا میزان عدم مشارکت کم‌تر شود.
- از سادگی و قابل‌دسترس‌بودن نظرسنجی مطمئن شوید.
- نمونه‌گیری تصادفی یا طبقه‌ای را در اولویت قرار دهید؛ این نوع از نمونه‌گیری، کم‌ترین احتمال خطا را به همراه دارد.
نتیجه‌گیری
خطا یا سوگیری، بخش جدایی‌ناپذیر یک پژوهش است. محقق امکان تسلط و کنترل همه‌جانبۀ شرایط را ندارد و ضمن تلاش و تمرکز بسیار، ممکن است ناخواسته مرتکب خطا شود. یکی از اشتباهات مهلک در روند پژوهش، وقوع خطا در مرحلۀ نمونه‌گیری است؛ به‌خصوص در روش‌های تحلیل کمی با‌توجه‌به اینکه تمام تحلیل‌ها مبتنی‌بر نمونه است، اگر با نمونه‌ای غیرمعتبر مواجه شوید، تمام یافته‌های پژوهش، زیر سؤال می‌رود. اگرچه امکان به صفر رساندن انواع خطا وجود ندارد، اما با رعایت استانداردها و تمرکز کافی، می‌توان آن‌ها را به حداقل رساند.
پاورقی
